Profilaktyka raka prostaty - jakie badania wykonywać i jak często? Ekspert tłumaczy

Rak prostaty - statystyki

Co to jest prostata?

Prostata, czyli inaczej gruczoł krokowy lub stercz jest narządem, gruczołem występującym wyłącznie u mężczyzn. Znajduje się poniżej pęcherza moczowego, otacza cewkę moczową i swoją tylną częścią przylega do odbytnicy. Jest to część układu rozrodczego i pełni ważną rolę w procesie ejakulacji. Prostata produkuje płyn, który stanowi część nasienia i jest niezbędny dla przeżycia plemników. Ponadto prostata uczestniczy również w procesie kontrolowania przepływu moczu poprzez to, że otacza cewkę moczową. Przez miąższ prostaty przebiega tak zwana część sterczowa cewki moczowej. Sam ten gruczoł składa się głównie z tkanki gruczołowej, która produkuje płyn prostaty oraz tkanki mięśniowej, która pomaga w wydzielaniu płynu podczas ejakulacji.

Jaka jest częstotliwość występowania raka prostaty w Polsce?

Rak prostaty jest jednym z najczęstszych nowotworów występujących u mężczyzn. Obecnie według danych, które mamy z Krajowego Rejestru Nowotworów, rak prostaty w Polsce pozostaje najczęściej wykrywanym nowotworem u mężczyzn. Jest to tendencja zbieżna z tym co obserwujemy na świecie. W krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych od wielu lat rak prostaty jest najczęściej diagnozowanym nowotworem u mężczyzn. Natomiast w krajach rozwiniętych, w których jest wysoka zachorowalność na raka prostaty, od pewnego czasu obserwuje się dosyć stabilny poziom tych zachorowań. W Polsce wciąż jeszcze rak prostaty charakteryzuje się największą dynamiką wzrostu zachorowalności wśród nowotworów. Oznacza to, że z roku na rok jest rozpoznawanych coraz więcej przypadków raka prostaty. Jednocześnie warto pamiętać, że jest to nowotwór bardzo zróżnicowany. Poszczególne przypadki różnią się przebiegiem i w niektórych z nich jest to choroba przewlekła. Zatem to, że mamy wysoką zachorowalność nie oznacza, że jest duża umieralność, a wręcz przeciwnie. Dane ze Stanów Zjednoczonych pokazują, że umieralność w ciągu ostatnich 15 lat obniżyła się o około 40%. Jest to zasługa zarówno tego, że rak prostaty jest odpowiednio wcześnie wykrywany, jak i tego, że mamy coraz więcej nowoczesnych metod leczenia tego nowotworu. Bardzo ważną rolę pełni zwiększenie świadomości społecznej na temat wykrywania raka prostaty oraz badań przesiewowych, takich jak badania poziomu PSA, badania per rectum i konsultacje urologiczne. Właśnie dzięki takim działaniom możemy rozpoznać nowotwór na etapie, na którym jest całkowicie wyleczalny.

Czy ryzyko zachorowania na raka prostaty wzrasta z wiekiem?

Na raka prostaty częściej choruje się z wiekiem, tzn. czym starszy jest pacjent, tym większe ma ryzyko zachorowania na raka prostaty. Uważa się, że po 50 roku życia każdy mężczyzna powinien sprawdzić swój poziom PSA we krwi oraz być zbadanym przez urologa. Należy również pamiętać, że w przypadku pacjentów, którzy mają dodatkowe czynniki ryzyka, takie jak np. genetyczne występowanie raka prostaty u taty, dziadka, syna, zwłaszcza jeżeli dotyczy to więcej niż jednego mężczyzny w rodzinie, istnieje ryzyko, że nowotwór może się rozwinąć wcześniej i w młodszym wieku. Zatem pacjenci w tym przypadku powinni wcześniej skorzystać z wizyty u urologa – nawet około 40 roku życia.

Rak prostaty - czynniki ryzyka, dynamika rozwoju, przerzuty

Jakie są główne czynniki ryzyka rozwoju raka prostaty?

Istnieje kilka czynników ryzyka związanych z rozwojem tego nowotworu. Oprócz wieku i obciążenia rodzinnego istnieją także niektóre genetyczne mutacje, które mogą zwiększać ryzyko. Wśród nich są mutacje w genach BRCA1 i BRCA2. Ponadto innym czynnikiem ryzyka może być pochodzenie afroamerykańskie.

Istnieją także badania, które sugerują, że dieta bogata w tłuszcze zwierzęce, zwłaszcza czerwone mięso, może zwiększać ryzyko rozwoju raka prostaty. Z kolei dieta bogata w owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste może zmniejszać to ryzyko. Inne badania z kolei wskazują na ryzyko związane z otyłością, czyli wyższe ryzyko rozwoju raka prostaty u osób prowadzących siedzący tryb życia i tych, które nie są aktywne fizycznie. Nikotyna i palenie papierosów to także czynnik ryzyka nowotworów, w tym również raka prostaty. Warto jednak zaznaczyć, że posiadanie jednego lub nawet kilku czynników ryzyka nie oznacza nieuchronnego zachorowania na raka prostaty, jedynie zwiększa to ryzyko. Natomiast wiele przypadków raka prostaty występuje u mężczyzn bez wyraźnych czynników ryzyka.

Jak szybko rozwija się rak prostaty?

Jest to nowotwór o bardzo zróżnicowanym przebiegu. Oznacza to, że tempo rozwoju zależy od kilku czynników. Przede wszystkim od typu histologicznego nowotworu, który stwierdzany jest w biopsji prostaty, gdzie również jest określany stopień złośliwości. Zależy także od momentu, w którym stawiamy rozpoznanie w przebiegu tej choroby - czy jest to choroba ograniczona tylko do narządu prostaty, czy jest już w stadium rozsiewu. Zależy również od tego, jaki jest wyjściowy poziom PSA. Zatem o rozwoju raka prostaty będzie decydowało kilka czynników, które powodują, że przebieg tej choroby może być bardzo zróżnicowany i inny u każdego chorego.

Duża część pacjentów z rozpoznanym nowotworem prostaty jest zaliczana przez urologów do tak zwanych przypadków raka o niskim ryzyku. W takiej sytuacji zdarza się, że urolog proponuje tzw. aktywną obserwację, czyli taką strategię działania, w której pacjent jest regularnie monitorowany pod względem postępu raka prostaty, a leczenie nie jest od razu stosowane, tylko w razie stwierdzenia progresji choroby. Czyli pacjent będący w aktywnej obserwacji ma regularne pomiary poziomu PSA, ma regularne wizyty u urologa, badania per rectum, a także powtarzanie biopsji prostaty i badanie obrazowe takie jak rezonans magnetyczny. Jednak jeżeli podczas monitorowania stwierdza się, że doszło do progresji choroby, można wówczas podjąć decyzję o rozpoczęciu leczenia aktywnego, radykalnego, takiego jak radioterapia albo chirurgiczne usunięcie prostaty. Natomiast w każdym przypadku raka prostaty, to urolog na podstawie wszystkich danych klinicznych, w tym wyniku badania histopatologicznego, może określić ryzyko i pomóc pacjentowi w decyzji o wyborze ewentualnej metody leczenia.

Gdzie najczęściej rak prostaty daje przerzuty?

Rak prostaty może dawać przerzuty do innych narządów. Najczęściej obserwujemy przerzuty do węzłów chłonnych, kręgosłupa i pozostałych kości. Mogą także pojawić się przerzuty do pozostałych narządów, takich jak wątroba, mózg, czy ośrodkowy układ nerwowy. Przerzuty te mogą wpływać na działanie tych narządów, w których pojawiają się komórki raka. Przy rozpoznaniu raka prostaty, kiedy podejrzewamy ryzyko przerzutów, dobrze jest wykonać dodatkowe badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa, czy też scyntygrafia kości. Te badania pozwolą pokazać, czy występują przerzuty i ewentualnie pomogą w dobraniu odpowiedniego leczenia dla danego pacjenta.

Rak prostaty - objawy

Jakie są objawy raka prostaty? Co powinno nas zaniepokoić?

Przede wszystkim warto pamiętać, że nowotwór prostaty rozwija się bardzo często w sposób bezobjawowy, a objawy daje już w zaawansowanym stadium. Dlatego badania przesiewowe i konsultacje urologiczne wskazane są u wszystkich pacjentów po przekroczeniu określonego wieku niezależnie od tego, czy odczuwają objawy, czy nie. Jednakże mogą wystąpić objawy takie jak: trudność w rozpoczęciu oddawania moczu, osłabienie strumienia moczu, częstsze oddawanie moczu, szczególnie w nocy, czy też uczucie niepełnego opróżniania pęcherza. Może wystąpić ból lub dyskomfort w okolicy prostaty, miednicy, pleców, czy też bioder. Mogą również występować bóle kości, które wskazywałyby na ryzyko przerzutów do kości. Niektórzy pacjenci z rakiem prostaty mogą także zaobserwować obecność krwi w moczu lub nasieniu. Jednak te objawy nie są specyficzne dla raka prostaty i mogą występować w rozmaitych, innych stanach zdrowotnych. Dlatego ważne jest w każdym przypadku, aby skonsultować z lekarzem urologiem te objawy, aby móc przeprowadzić odpowiednie badania i postawić prawidłową diagnozę.

Profilaktyka raka prostaty

Jak często należy robić badania profilaktyczne pod kątem raka prostaty?

Częstotliwość tych badań powinna być dobrana indywidualnie z uwzględnieniem wieku pacjenta, poziomu wyjściowego PSA, ewentualnie dodatkowych czynników ryzyka, które stwierdza urolog podczas pierwszej wizyty i badania pacjenta. U większości mężczyzn badanie PSA powtarza się raz do roku i bywa czasami, że u pacjentów młodszych bez dodatkowych czynników ryzyka, u których poziom PSA jest bardzo niski, można zdecydować np. o rzadszych wizytach kontrolnych. Niemniej jednak zawsze to powinno być ustalone podczas konsultacji z urologiem.

Jakie badania należy wykonywać?

Oprócz badania laboratoryjnego, czyli badania PSA, bardzo ważne jest badanie per rectum, czyli badanie fizykalne prostaty wykonywane przez urologa w gabinecie. Większość nowotworów prostaty rozwija się w obwodowej części gruczołu, czyli tej, która właśnie od tyłu przylega do odbytnicy. Jednak należy pamiętać o tym, że nie wszystkie nowotwory prostaty rozwijają się właśnie w tym konkretnym miejscu. Nie wszystkie dają się zbadać palcem. W związku z tym stosowane jest kilka strategii. Oznaczany jest poziom PSA, czyli białka wydzielanego przez prostatę do krwi, które komórki nowotworowe wydzielają w zwiększonej ilości. W związku z tym poziom PSA w krwi może być podwyższony u osób z nowotworem prostaty. W razie wątpliwości rozszerzana jest diagnostyka o kolejne badania, takie jak np. rezonans magnetyczny prostaty.

Czy prawidłowy wynik PSA wyklucza raka prostaty?

Należy pamiętać, że nawet 25% pacjentów z podwyższonym poziomem PSA, nieprawidłowym, wysokim – nie ma nowotworu prostaty. Również w drugą stronę, nawet 20% pacjentów z niskim, prawidłowym PSA, może mieć nowotwór prostaty. Zatem nie jest to badanie decydujące, które może stwierdzić definitywnie nowotwór prostaty. Jest to tylko wstęp do diagnostyki, dalej już prowadzonej pod opieką urologa. Podwyższone stężenie PSA może być związane również z innymi chorobami prostaty, nie tylko z rakiem. To znaczy, że może być podwyższone stężenie PSA np. w zapaleniu prostaty, w łagodnym przeroście gruczołu krokowego. Może być także podwyższone po zabiegach w okolicy stercza, np. po cewnikowaniu pęcherza moczowego, po wykonywaniu biopsji, czy ultrasonografii przezodbytniczej, po zabiegach endoskopowych urologicznych. Przejściowy wzrost stężenia PSA może wywołać wytrysk nasienia, dlatego ewentualne oznaczenia tego ważnego wskaźnika jest wskazane po dwudniowej wstrzemięźliwości płciowej.

Jaki poziom PSA jest prawidłowy?

Ogólnie przyjmuje się, że norma laboratoryjna poziomu PSA wynosi pomiędzy 0 a 4 ng/ml. Jednak każdy wynik wymaga omówienia z urologiem, dlatego że nie każdy podwyższony musi wskazywać na chorobę prostaty i nie każdy prawidłowy wynik jest całkowicie uspokajający. Ważne, aby nie podejmować decyzji klinicznych w oparciu o jednorazowy, nieprawidłowy wynik PSA. Nawet jeżeli PSA jest jednorazowo zbyt wysokie, warto powtórzyć pomiar po określonym czasie i skonsultować wynik z urologiem. Proszę pamiętać, że urolog jest najlepszym przyjacielem każdego dojrzałego mężczyzny!

Jakie są wskazania do wykonania badania USG prostaty?

Otóż badanie USG prostaty najczęściej wykonywane przez odbyt, czyli tzw. transrektalne badanie USG, jest badaniem bardzo przydatnym, relatywnie mało obciążającym, tzn. niestwarzającym dużego ryzyka dla pacjenta, łatwo dostępnym, prostym do wykonania. Niestety jego przydatność jest ograniczona. Obecnie badanie USG transrektalne wykorzystuje się głównie do wykonywania biopsji prostaty , a więc pobierania zmienionych tkanek poprzez nakłucie igłą pod kontrolą USG z podejrzanych obszarów prostaty lub z różnych części prostaty, jeżeli nie wyodrębnia się w badaniu USG jakiegoś konkretnego, podejrzanego obszaru. Natomiast wyłącznie diagnostyczne USG prostaty transrektalne jest badaniem pomocniczym, zarówno w nowotworze prostaty jak też w innych chorobach gruczołu krokowego, np. w  tzw. łagodnym rozroście prostaty. Badanie USG transrektalne pozwala precyzyjnie określić np. wielkość gruczołu. W każdym innym zastosowaniu jest badaniem pomocniczym, lecz nie decydującym.

Podczas badań nie tylko patrzymy na to, czy PSA jest w normie, ale również, czy jest jakaś tendencja tego PSA, bo ono może być w normie, ale jednak sukcesywnie rosnąć. Jeżeli mamy podejrzenie choroby na podstawie jakiś objawów, a wykluczyliśmy inne przyczyny tych objawów to należy poszerzyć diagnostykę. Ogromną rolę pełni badanie rezonansu magnetycznego. Wprowadzenie tego badania można powiedzieć, że zrewolucjonizowało diagnostykę raka prostaty. Jest to najdokładniejsze badanie obrazowe prostaty. Niestety nie może być ono wykonane u wszystkich pacjentów. Niektórzy mają przeciwwskazania, ale u zdecydowanej większości możemy wykonać rezonans prostaty i jest to badanie, które może również pokazać niewielkie ogniska na bardzo wczesnym etapie rozwoju tej choroby, kiedy jeszcze PSA jest prawidłowe. Warto pamiętać o tym, że nie każdy rak prostaty zdiagnozowany, nawet wykryty w biopsji potwierdzonej histopatologiczne, musi być od razu rakiem tak zwanym istotnym klinicznie, czyli takim, który wpłynie na przeżycie pacjenta.

Co to jest skala Gleasona?

Jest to skala używana w opisie wyniku biopsji prostaty przez histopatologów, czyli lekarzy, którzy badają wycinki z biopsji pod mikroskopem. Służy ona ocenie agresywności raka na podstawie wyglądu mikroskopowych komórek rakowych. Im wyższy jest wynik na tej skali, tym mamy do czynienia z bardziej agresywnym wariantem raka. Najniższy wynik w przypadku rozpoznania raka prostaty, możliwy do uzyskania w tej skali wynosi 6, a najwyższy 10.

Jak zapobiegać rakowi prostaty?

Nie ma żadnej metody na to, aby całkowicie zapobiec rakowi prostaty. Jednak pewne zmiany w stylu życia mogą pomóc w zmniejszeniu ryzyka rozwoju tej choroby. Przede wszystkim kluczowa jest zrównoważona dieta, czyli stosowanie zdrowej diety z dużą ilością warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych, zbożowych, zdrowych tłuszczów takich jak oliwa z oliwek. Natomiast warto ograniczyć czerwone mięso, przetworzone i tłuste produkty. Wskazany jest także wybór niskotłuszczowych lub beztłuszczowych wariantów mleka, czy produktów mlecznych.

Kolejnym ważnym aspektem jest regularna aktywność fizyczna, czyli co najmniej trzy razy w tygodniu, minimum po pół godziny średniej intensywności aktywność fizyczna. Ograniczenie spożycia alkoholu i unikanie palenia tytoniu również zmniejszą ryzyko. Szczególnie ważne są także regularne badania profilaktyczne, badanie per rectum, badanie PSA, konsultacje urologiczne i w razie potrzeby dodatkowe badania. Te wszystkie zalecenia mogą pomóc w redukcji ryzyka rozwoju raka prostaty, jednak najważniejsze w tym wszystkim są badania profilaktyczne.

Z Joanną Kamińską rozmawiał lek. Paweł Nalej, urolog, lekarz rezydent Kliniki Nowotworów Układu Moczowego Narodowego Instytutu Onkologii im. M. Curie-Skłodowskiej w Warszawie. Lekarz Oddziału Urologii HIFU Clinic - Centrum Leczenia Raka Prostaty w Warszawie. Absolwent I Wydziału Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Członek Polskiego oraz Europejskiego Towarzystwa Urologicznego. Uczestnik zjazdów i konferencji naukowych m. in. Polskiego Towarzystwa Urologicznego, Polskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej oraz European Association of Urology.