"Wymuszony seks zdarza się też w małżeństwie". Pacjenci.pl patronem światowej kampanii walczącej z przemocą

"Bo zupa była za słona” to kampania z inicjatywy Jerzego Mellibrudy

Renata Durda 18 lat szefowała „Niebieskiej Linii”, jednej z najbardziej znanych organizacji pozarządowych niosących pomoc ofiarom przemocy domowej.

Dr Monka Ksieniewicz-Mil: Jak to się stał o, że trafiłaś do Niebieskiej Linii? Z wykształcenia jesteś dziennikarką.

Renata Durda z Niebieskiej Linii: Wychowałam się w latach 60. i 70. na osiedlu blok ó w wojskowych. Nasi ojcowie jeździli na poligony (sceny o ćwiczeniach wojskowych w latach 70. z „Czterdziestolatka” są bardzo realistyczne!), a matki w większoś ci „siedziały” w domu. Jak ojcowie wracali do dom ó w to robili porządki w inwentarzu domowym – żony, dzieci, całe podw ó rko musiało ich słychać. M ó j tato na szczęście sam nie znosił drylu wojskowego i dosyć szybko wymknął się na rent ę, ale nadal mieszkaliśmy na tym osiedlu i nadal widziałam i słyszałam domowe awantury i koleg ó w noszących ślady ojcowskiej „miłości”.

Po drugie byłam bardzo zaangażowana w harcerstwo. Tam znalazłam ten rodzaj braterstwa pokoleniowego, kt ó rego brakowało mi w domu, bo byłam jedynaczką. Wreszcie miałam fajne szkoły w moim rodzinnym Sandomierzu. Jako 13-latka miałam już srebrną odznakę Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej, za pomaganie osobom starszym i różne akcje „Niewidzialnej Ręki”, kt ó re wtedy były na czasie i do kt ó rych zachęcali nas nauczyciele.

Tak wyposażona wyruszyłam na studia (polonistyczne, a potem dziennikarskie) i do swojej pierwszej pracy jako reporterka w tygodniu „Na przełaj”. Jednak opisywanie cudzych problem ó w pozostawiało mnie w poczuciu bezradnoś ci – zbierał am materia ły, pisałam tekst, a bohaterowie reportaży oczekiwali, że to rozwiąże ich problem. Niestety tak się nie działo, co rodziło frustrację zar ó wno tych os ó b, jak i moją. Zaczęłam więc szukać innego miejsca zawodowego. I tak w 1993 roku wylądowałam w świeżo utworzonej przez znanego psychologa i terapeutę, prof. Jerzego Mellibrudę , Pa ństwowej Agencji Rozwiązywania Problem ó w Alkoholowych. Mellibruda szukał kogoś do poprowadzenia działu wydawnictw, miał am do świadczenie wydawnicze i ten rodzaj wrażliwoś ci spo łecznej wyniesionej z lat młodości, kt ó ry pasował i do tej instytucji i do samego Jurka Mellibrudy. Jurek tworzył wtedy polski system rozwiązywania problem ó w alkoholowych – zmieniał ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, wdrażał powstanie gminnych komisji rozwiązywania problem ó w alkoholowych, wymyślał i tworzył system finansowania działań profilaktycznych i redukujących szkody alkoholowe z opodatkowania biznesu alkoholowego (tzw. „korkowe”) itd. Wiele się działo i bardzo mnie to wciągnęł o. Du ż o si ę uczyłam, kończył am r óżne warsztaty i szkolenia, a i sama współpraca z Jerzym na stanowisku jego zastępczyni, kt ó re objęłam w 1998 roku, była bardzo rozwojowa. Odejście, a właściwie zwolnienie Jurka ze stanowiska dyrektora PARPA w 2004 roku zakończyło moje poczucie sensu dalszej pracy w tym miejscu. No i wtedy Jurek Mellibruda zaproponował mi pokierowanie Og ó lnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, kt ó re funkcjonowało w strukturze Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. I tak od 2005 roku, aż do swego odejścia na emeryturę w styczniu 2023 roku kierowałam „Niebieską Lini ą”.

Zapytał am o „przemoc  w rodzinie” – dziś m ó wimy o przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Jak ewoluowało to pojęcie?

Pojęcie „przemoc w rodzinie” pojawił o si ę w latach 90. w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (to zasługa m.in. wspomnianego Jerzego Mellibrudy).

Do tamtego momentu funkcjonował tylko kodeks karny ze sławnym artykułem 207 czyli „znęcanie się w rodzinie”. Policjanci, prokuratorzy i sędziowie używali więc okropnego określenia „znęty”. Wsłuchaj się jak ono brzmi – trochę strasznie, ale trochę lekceważąco i deprecjonująco dla os ó b krzywdzonych, ale też dla os ó b stosujących przemoc.

Co ciekawe to określenie nadal się snuje w umysłach niekt ó rych ludzi. Jacek Hołub omal nie nadał takiego tytułu swojej książce reportażowej w 2021 roku, bo zbierając materiały do książki słyszał to określenie od ludzi pracujących w organach ścigania. Na szczęście książka nosi tytuł „Beze mnie jesteś nikim” i świetnie się czyta (oraz ogląda na deskach Teatru Nowego w Łodzi).

Tak więc od 1995 roku określenie przemoc w rodzinie zaczęł o si ę przebijać do świadomoś ci spo łecznej. Także dzięki kampanii „Bo zupa była za słona”, kt ó rą z inicjatywy Jerzego Mellibrudy zorganizowała Państwowa Agencja Rozwiązywania Problem ó w Alkoholowych, aby promować działalność świeżo powstałego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”.

Wprawdzie Mellibruda omal nie zapł aci ł za to stanowiskiem, bo ó wczesny pełnomocnik rządu ds. rodziny, Kazimierz Kapera, chciał go zwolnić za t ę kampanię, kt ó ra według niego „godziła w dobre imię polskiej rodziny”.

Głośna sprawa Harveya Weinsteina i #metoo - wzrosła świadomość, czym jest przemoc seksualna

W 2005 roku pojawiła się wreszcie ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Projekt ustawy przygotowało biuro ministry Izabeli Jarugi-Nowackiej, ale w Sejmie debatowano nad nią długo. Wreszcie przyjęto ustawę na ostatnim posiedzeniu Sejmu IV kadencji, w kt ó rym 200 posłów reprezentowało Sojusz Lewicy Demokratycznej.

W ostatecznej wersji ustawa była kadłubkiem pierwotnego projektu, bo posłowie dyskutowali nad każdym artykułem. Wypadł na przykład zapis o zakazie bicia dzieci, bo wielu posłów m ó wił o, że „klaps to nie bicie” oraz „mnie matka biła i dzięki temu na ludzi wyrosłem”. Straszono też dziećmi, kt ó re będą fałszywie oskarżać rodzic ó w o bicie. Zapisy o izolacji sprawcy od ofiary polegające na nakazie tymczasowego opuszczenia mieszkania przez sprawcę przemocy storpedowano argumentami, że „wyprodukujemy armię bezdomnych mężczyzn, kt ó rzy będą mieszkać na dworcach kolejowych”.

We wtorek 28 listopada 2023 r. w Kinotece w Warszawie pokaz głośnego filmu o przemocy seksualnej wobec kobiet. Pod patronatem portalu Pacjenci.pl, a po pokazie dyskusja publiczności z ekspertami i live. Zapraszamy!

W tej atmosferze przyjęcie ustawy nawet w tak okrojonej wersji było sukcesem. Ja m ó wiłam, że sukcesem jest już sama nazwa ustawy „o przemocy w rodzinie”, bo tu także były kontrargumenty, że więcej przemocy jest na stadionach i w szkołach, a ustaw na to nie mamy. I tak od 2005 roku do 2023 roku „przemoc w rodzinie” przecierała mentalne szlaki w wielu głowach.

Dop ó ki parlamentarna większość w 2015 roku nie uznała, że „przemoc” i „rodzina” nie mogą być ze sobą w związku, nawet frazeologicznym. Pierwsze posiedzenie Zespołu Monitorującego ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przy ministrze właściwym ds. zabezpieczenia społecznego w 2016 roku zaczęł o si ę od polecenia wydanego przez panią wiceminister Elż biet ę Bojanowską, abyśmy znaleź li inn ą nazwę, bo „przemoc nie może się łączyć z rodziną”.

W duchu szukania rozwiązań zaproponowałam wtedy „przemoc domową”, bo w anglojęzycznej literaturze określenia „domestic violence” i „family violence” używane są zamiennie. Ale to określenie także się pani minister nie spodobało, bo „przecież ściany nie biją”. To było zresztą jedno z ostatnich posiedzeń w moim udziałem, bo na kolejną kadencję do Zespołu Monitorującego już nie zostałam przez ministerstwo zaakceptowana.

Myślę, że frontalny atak na „przemoc w rodzinie” był pokłosiem ratyfikacji w 2015 roku przez Polskę Europejskiej Konwencji w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej zwanej Konwencją Stambulsk ą. Prawicowe partie zafiksowały się na „ideologii gender” i „promocji homoseksualizmu” oraz „seksualizacji dzieci” i żadna racjonalna dyskusja nie wchodziła w grę.

Nie wiem więc jakimi meandrami doszliśmy do uchwalenia w 2023 roku „ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej”, kt ó ra wnosi wiele dobrych, oczekiwanych rozwiązań. To w sumie niezła wolta jak na te 8 minionych lat.

I żeby była jasność – jakkolwiek będziemy to zjawisko nazywać ono czarodziejsko nie zniknie samo z siebie.

Poznałyśmy się 20 lat temu – mam wrażenie, że było kiepskie prawo. Dziś mamy o wiele lepsze prawo, ale brak edukacji i kampanii w telewizji czy na ulicach brak. Kolejne pokolenia mają narzędzia do walki z przemocą, ale nie wiedzą jak ich używać ?

20 lat temu wiele rzeczy wyglądało inaczej, bo świat się zmienia szybciej niż nasze przekonania. Ale żadna praca włożona w profilaktykę przemocy interpersonalnej nie idzie na marne.

Pamiętasz gdy byłyśmy wsp ó lnie w Strasburgu w Radzie Europy, a potem w Madrycie, gdy trwały prace nad przygotowaniem Europejskiej Konwencji w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej – Ty jako przedstawicielka strony rządowej, ja jako przedstawicielka organizacji pozarządowych.

W pamięć zapadła mi prezentacja jednego z badań, w kt ó rym w 2010 roku szacowano skutki ekonomiczne przemocy domowej w krajach europejskich. Oszacowano że przemoc w rodzinie kosztuje państwa członkowskie UE 16 mld euro rocznie.

Badania te sugerują r ó wnież, że każde dodatkowe euro wydane na zapobieganie przemocy dałoby oszczędności rzę du 87 euro na łączne koszty przemocy w rodzinie.

Trawestując sławną wypowiedź Prezydenta USA powiem: „Profilaktyka głupcze!”. Kampanie społeczne, dostęp do rzetelnej wiedzy w tym zakresie, do program ó w r ó wnościowych i profilaktyki przemocy r ó wieśniczej – tu jest klucz do zmiany.

Jak często, na tle przypadk ó w przemocy zgłaszanych do „Niebieskiej Linii” zgłaszane są gwałty?

Mecenas Grzegorz Wrona, pierwszy polski przedstawiciel w komitecie GREVIO, monitorującym wdrażanie Konwencji Stambulskiej, twierdzi, że najbliższe lata w obszarze przeciwdziałania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, będą się koncentrować na kwestiach związanych z przemocą seksualną. Wystarczy zresztą spojrzeć na medialne, światowe sprawy – czy sprawa Dominique Strauss-Kahna, Harveya Weinsteina, Lindemanna z Rammstein, #metoo, afera sopockiej Zatoki Sztuki, czy polskich Ytuber ó w, polskie instytucje kultury… Czegokolwiek dotkniesz wylewa się od dawna chowany w szafie problem przemocy seksualnej.

„Niebieska Karta” rzadko wykazuje problemu przemocy seksualnej w związku

Dotyczy to także przemocy domowej, ale… Po pierwsze nie widać tego w statystykach i badaniach. Statystyki związane z procedurą „Niebieskie Karty” nie wykazują problemu przemocy seksualnej. Podobnie jak statystyki policyjne, prokuratorskie i sądowe. Skalę problemu pokazało badanie, jakie w 2015 roku przeprowadziła Fundacja na rzecz R ó wności i Emancypacji STER we współpracy ze Stowarzyszeniem na rzecz Kobiet VICTORIA z Rzeszowa i Stowarzyszeniem WAGA z Gdańska. Ich raport „Przełamać tabu. Raport o przemocy seksualnej” i wcześniejszy o 4 lata raport Fundacji Feminoteka „Dość milczenia. Przemoc seksualna wobec kobiet i problem gwałtu w Polsce” m ó wi o ogromnej skali przemocy seksualnej, takż e, a mo że przed wszystkim, w związkach. Zresztą światowe badania WHO m ó wią, że sześciu na siedmiu sprawc ó w przemocy seksualnej wobec kobiet to ich partnerzy, małżonkowie, czy też osoby wcześniej znane kobiecie.

Kolejny problem to podw ó jne tabu społeczne – w Polsce kiepsko rozmawiamy o seksie, a o przemocy seksualnej to już naprawdę nie wiadomo jak m ó wić, aby nie zawstydzać ofiary. To między innymi pow ó d dlaczego przestępstwo zgwałcenia bardzo długo było w Polsce przestępstwem ściganym na wniosek, a nie „z urzędu”. Argumentacja była taka, że to „dla dobra ofiar, kt ó re przecież mogą się wstydzić o tym m ó wić”.

Wi ęc jeśli mnie pytasz, czy my w „Niebieskiej Linii” prowadzimy jakieś statystyki w tym temacie to odpowiadam, że nie. Choć spora część naszych klientek ma doświadczenia przemocy seksualnej. Wiele z nich nie chce o tym rozmawiać, zwłaszcza na początku kontaktu z konsultantem „Niebieskiej Linii”. Czasem ten temat pojawia się po nawiązaniu relacji opartej na zaufaniu. To wymaga czasu.

Z czego jesteś najbardziej dumna ze swojej pracy?

Hmmm, chyba z tego, że „Niebieska Linia” jako organizacja pozarządowa, kt ó ra zawsze szła pod prąd politycznym trendom, przetrwała pod moim kierownictwem 18 lat i mogłam ze spokojem zostawić ją z dobrym zapleczem lokalowym, oparciem finansowym i fantastycznym zespołem. Zajmowanie się tym problemem jest bardzo obciążające psychicznie i wiele os ó b „wymięka” po pewnym czasie. A obecny zespół „Niebieskiej Linii” to do świadczona kadra z wieloletnim stażem, z młodą, roztropną liderką. Cytując klasyka „lidera poznać nie po tym jak zaczyna a jak kończy”.

A w szerszej perspektywie jestem dumna z tego ile zmian udał o si ę przez te trzy dekady wprowadzić. Od „znęt ó w” do program ó w psychologiczno-terapeutycznych dla os ó b stosujących przemoc domową . Lata świetlne zar ó wno w języku jakim m ó wimy o problemie, jak i w dostępnych rozwiązaniach prawnych.

Masz jakieś rady czy wskaz ó wki dla nowego rządu, jeśli chodzi o tematy równościowe?

Częściej używać uszu, a rzadziej języka. Sł ucha ć społecznych doradc ó w. Najlepiej mądrych kobiet.

Rozmawiała: dr Monika Ksieniewicz-Mil

Pod tym linkiem możesz podpisać apel do rządu w sprawie poparcia dyrektywy UE o przemocy wobec kobiet: https://bit.ly/3ubnB8D

* Artykuł powstał w ramach europejskiej kampanii “16 dni przecie przemocy wobec kobiet” na rzecz promowania Dyrektywy UE w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej organizowanej w Polsce przez Network of East West Women, NEWW-Poland oraz Fundację Kobiecą eFKa wspólnie z Europejskim Lobby Kobiet.

Jeśli chcesz napisać do redakcji portalu Pacjenci.pl, podajemy kontakt: redakcja@pacjenci.pl