ADHD – objawy, rozpoznanie, terapia i leki

Czym jest ADHD?

Skrót ADHD wywodzi się od angielskiej nazwy attention-deficit hyperactivity disorder, która po polsku oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Nazwą tą określany jest zbiór neurorozwojowych zaburzeń psychicznych, objawiających się na trzech poziomach funkcjonowania jednostki (trzy grupy objawów).

Szacuje się, że od 3 do 8% dzieci cierpi na ADHD. Kiedyś uważano, że chłopcy doświadczają ADHD znacznie częściej od dziewczynek, jednak obecnie sądzi się, że nie jest to prawdą – przyczyną różnicy w występowaniu tej choroby może być niedodiagnozowanie dziewczynek ze względu na dominację innych objawów. U chłopców ADHD objawia się najmocniej jako nadmierna ruchliwość, natomiast u dziewczynek dominują zaburzenia koncentracji uwagi.

Na ADHD cierpią zarówno dzieci, jak i dorośli, jednak w przypadku tej drugiej grupy poszczególne objawy mogą słabnąć wraz z wiekiem (chociaż nie zawsze). Nieleczone ADHD może powodować szereg powikłań w życiu dorosłym, dlatego nie należy lekceważyć jego objawów.

Objawy ADHD u dzieci

Objawy ADHD można podzielić na trzy grupy. Występowanie u dziecka objawów z każdej z nich, w różnych środowiskach, np. w szkole i w domu, jest podstawą do zdiagnozowania u niego choroby.

Objawy z pierwszej grupy są związane z nadmierną ruchliwością. Dziecko nie jest w stanie wytrzymać spokojnie w jednym miejscu, np. siedząc w szkolnej ławce. Charakterystyczne może być ciągłe „wiercenie się”, nadmierna gadatliwość i głośne zachowanie bez względu na sytuację. Dziecko nie reaguje na upomnienia, jest w stanie się wyciszyć na bardzo krótko lub wcale.

Druga grupa objawów dotyczy zaburzeń koncentracji uwagi. Dziecko z ADHD nie potrafi się skupić, nie zwraca uwagi na szczegóły, ma problemy z organizacją swoich zadań. Objawem ADHD bardzo często jest „zapominalstwo” – dzieci dotknięte tym zaburzeniem z dużą częstotliwością gubią rzeczy, nie są w stanie zapamiętać zadań przydzielonych na dany dzień. Charakterystyczne jest łatwe rozpraszanie się i bardzo krótkie momenty skupienia na danej czynności. Dzieciom z ADHD trudność sprawiają zadania domowe o „sztywnej” strukturze, zadania wymagające dokładności lub pochłaniające dużo czasu.

Ostatnią grupą objawów ADHD są zachowania związane z nadmierną impulsywnością. W tym przypadku widoczny jest schemat „najpierw działa, potem myśli”. Dzieci dotknięte zaburzeniami hiperkinetycznymi podejmują działania bez przemyślenia ich konsekwencji, bardzo często mają problem z zaczekaniem na swoją kolej. Powszechne jest przerywanie rozmowy, gdy pojawi się nowy bodziec. Dzieci z ADHD odpowiadają szybko i bez zastanowienia, a gdy przyjdzie im do głowy jakiś pomysł, muszą go natychmiast zrealizować. Ich zachowanie wpływa na otoczenie – przerywają nie tylko swoje, ale też cudze rozmowy lub czynności.

Objawy ADHD u dorosłych

Jak już wspomniano wcześniej, objawy ADHD wraz z wiekiem mogą się wygaszać, ale nie jest tak zawsze. Szacuje się, że około 50% osób, u których zdiagnozowano omawiane zaburzenia, wykazuje je także w dorosłym życiu.

Objawy ADHD u dorosłych często mylone są z cechami charakteru. Jest to np.:

• częste przerywanie innym,

• niecierpliwość i brak skupienia,

• gwałtowne zmiany emocjonalne,

• zapominanie ustalonych terminów i zadań do wykonania,

• częste i bezproduktywne zmienianie czynności,

• problemy ze współpracą i organizacją pracy.

Osoby dorosłe z ADHD, jeśli nie były odpowiednio leczone, mogą mieć współwystępujące zaburzenia, jak depresja i zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, łatwe uzależnianie się od alkoholu i innych środków psychoaktywnych.

Dorośli z ADHD często tworzą intensywne, ale krótkotrwałe relacje z innymi i mogą wykazywać częste poczucie odrzucenia.

Rozpoznanie ADHD

ADHD jest rozpoznawane po wywiadzie z opiekunami dziecka oraz jego dokładnym zbadaniu obejmującym: badanie pedagogiczne i psychologiczne z użyciem testów psychologicznych; pomiar nasilenia objawów zaburzeń uwagi, nadruchliwości i impulsywności; ocenę wpływu na funkcjonowanie dziecka oraz ocenę czasu trwania objawów i, co bardzo ważne, wykluczenie zaburzeń o podobnym obrazie klinicznym.

W trakcie badania psychologicznego ocenia się możliwości intelektualne dziecka, jego zdolność do koncentracji i zapamiętywania, a także sprawność i koordynację ruchową.

Często osobą, która zwraca uwagę na potrzebę przeprowadzenia badań psychologicznych i pedagogicznych u dziecka jest nauczyciel, ponieważ to w szkole ujawniają się trudności dziecka w dostosowaniu się do wymagań szkolnych. Obserwacje nauczyciela mogą być pomocne w stawianiu diagnozy.

Czasami diagnoza ADHD może być utrudniona przez zaburzenia współwystępujące, które występują w około 2/3 przypadków. Przykładami schorzeń występujących często razem z ADHD są: zaburzenia lękowe, zaburzenie eksplozywne przerywane (IED), niepełnosprawność intelektualna lub trudności w uczeniu, depresja, syndrom Tourette’a czy zaburzenia ze spektrum autyzmu.

Leczenie ADHD

ADHD jest leczone za pomocą terapii psychologiczno-pedagogicznej oraz, jeśli tego wymaga, środkami farmakologicznymi.

Pierwszym krokiem w leczeniu ADHD jest edukacja opiekunów dziecka (w tym zajmujących się nim nauczycieli). Opiekunom przekazuje się wiadomości na temat choroby, jej przyczyn i leczenia oraz metod postępowania z dzieckiem. Opiekunowie ustalają z terapeutą, jak działać w przypadku niepożądanych zachowań u dziecka za pomocą tak zwanych interwencji behawioralnych. Dodatkowo omawiane są strategie radzenia sobie z objawami dziecka i pomaganie mu w ich złagodzeniu – zmniejsza się ilość bodźców w otoczeniu, dopasowywany jest czas wykonywania pracy do możliwości dziecka oraz planuje się zadania. W przypadku ADHD ważne jest ustalenie planu dnia i znalezienie sposobów na skuteczne zmotywowanie dziecka do nauki, a także danie dziecku możliwości na bezpieczne rozładowanie energii.

W leczeniu ADHD pomocna może być także psychoterapia dziecka (np. indywidualna lub grupowa) oraz treningi umiejętności społecznych. Duże korzyści może przynosić terapia rodzinna, dzięki której terapia dziecka nie jest prowadzona w sposób izolowany. Warte rozważenia mogą być także wakacyjne programy terapeutyczne, podczas których dziecko przechodzi trening umiejętności społecznych oraz uczy się radzenia sobie w różnych sytuacjach.

Ostatnim elementem kompleksowego leczenia ADHD jest farmakoterapia. W zależności od rodzaju zaburzeń, środki farmakologiczne są włączane dopiero po rozpoczęciu terapii behawioralnej lub jeszcze przed nią, jeśli zaburzenia funkcjonowania są uporczywe. W leczeniu ADHD stosuje się leki psychostymulujące, leki przeciwdepresyjne lub leki przeciwpsychotyczne.

Co dalej?

Najistotniejsze w przypadku ADHD jest niezaniedbywanie jego leczenia, ponieważ –mimo że niektóre objawy z czasem mogą ustępować – powikłania spowodowane przez chorobę mogą rzutować na całe życie. Skuteczne i systematyczne leczenie pozwala na prawidłowe funkcjonowanie dziecka z ADHD w różnych środowiskach oraz na odciążenie jego opiekunów.