Raport IPPEZ: Kiedy Polacy przestaną palić papierosy? Trzy scenariusze prognostyczne

Polska 2025: blisko 28 proc. Polaków pali papierosy

Obecnie papierosy pali statystycznie co trzeci dorosły w Polsce. To blisko 8 mln Polek i Polaków. W Polsce statystycznie papierosy pali więcej osób niż wynosi średnia UE. W 20 lat od wejścia w życie Konwencji Ramowej WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu (WHO FCTC) odsetek osób palących papierosy w Polsce nie tylko nie maleje w tempie pierwotnie zakładanym, ile wręcz w ostatnich latach obserwujemy niepokojący wzrost tego odsetka. Być może to jeden z powodów, dla których Ministerstwo Zdrowia w 2023 r. publicznie wycofało się z deklaracji, że Polska osiągnie status „społeczeństwa wolnego od dymu papierosowego” już w 2030 r. Deklaracje tej treści zniknęły ze stron resortu zdrowia.

– Gdyby u nas, w Polsce, gdzie papierosy pali dziś ok. 27 proc. dorosłej populacji, odsetek ten zmniejszył się do 5 proc., tak jak chce Światowa Organizacja Zdrowia, byłby to wielki sukces nie tylko polskiej polityki antynikotynowej, ale naszej polityki zdrowotnej w ogóle. W Unii Europejskiej najbliżej osiągnięcia takiego statusu jest dziś Szwecja, gdzie odsetek palaczy – według różnych analiz – waha się w granicach od 5 proc. do około 8 proc. dorosłych – mówi autor raportu dr Paweł Kuczyński, socjolog z Uniwersytetu Civitas – Analizując społeczeństwa pod kątem rozpowszechnienia palenia papierosów globalnie możemy dostrzec, że zaledwie trzy państwa na świecie już osiągnęły status „wolnych od dymu papierosowego”, a odsetek dorosłych palących papierosy nie przekracza w nich 5 proc. populacji. Są to: Ghana (ok. 2 proc.); Etiopia (ok. 3 proc.) oraz Nigeria (ok 3. proc.). Blisko tego statusu jest też Turkmenistan (5,3 proc.). Państwa te podzielają restrykcyjną, często penalizującą politykę wobec palaczy. Przykładowo, w Turkmenistanie sprzedaż, produkcja oraz palenie papierosów stanowią wykroczenie, za które grozi kara grzywny lub 15 dni aresztu. We wszystkich tych przypadkach mamy jednak do czynienia ze zjawiskiem szarej strefy tytoniowej: nielegalne papierosy sięgają tu średnio około 20 proc. rynku. Niemniej, państwa te spełniają definicję WHO, a Polska nie. Postanowiliśmy zatem sprawdzić, jakie warunki powinny zostać spełnione, aby Polska, w warunkach w pełni demokratycznych i z poszanowaniem praw człowieka oraz wolności osobistych, mogła stać się krajem wolnym od papierosów – dodaje dr Paweł Kuczyński. 

Raport oparty na danych Kantar definiuje trzy scenariusze prognozujące termin, w którym Polska ma szansę stać się „krajem wolnym od dymu papierosowego” i doprowadzić do 5 proc. odsetka palących papierosy w społeczeństwie, wypełniając definicję Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). 
 

Polska bez papierosów: najwcześniej w 2037 r, a najpóźniej po 2046 r.

Raport IPPEZ przedstawia trzy możliwe prognozy osiągnięcia przez Polskę 5 proc. odsetka pełnoletnich osób palących papierosy, czyli status „kraju wolnego od dymu papierosowego”. Prognozy te powstały w oparciu o dane Kantar Polska, przy współpracy ekspertów z zakresu socjodemografii i polityki zdrowotnej. 

Scenariusze

Scenariusz 1: Polska bez papierosów po 2046 roku; polityka antynikotynowa bez zmian

W pierwszym scenariuszu nie dochodzi do istotnych zmian polskiej polityki antynikotynowej, a głównym punktem odniesienia do walki z nikotynizmem pozostają rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Odsetek osób palących papierosy w Polsce może osiągnąć 5 proc. najwcześniej w okolicach 2046 r., choć ta data stoi pod znakiem zapytania. Przy założeniu utrzymania status quo polskiej polityki antynikotynowej, do 2046 roku palenie papierosów przyczyni się do blisko 1,78 mln zgonów w polskim społeczeństwie. To estymacja oparta na danych Ministerstwa Zdrowia, zakładających średnio 81 tys. zgonów rocznie związanych z tym nałogiem. 

Scenariusz 2: Polska bez papierosów w 2039 roku; polityka fiskalna wspiera politykę zdrowotną

W drugim scenariuszu polska polityka fiskalna wspierałaby cele polityki zdrowotnej, ściśle wiążąc poziom akcyzy za wyroby nikotynowe ze stopniem ich toksyczności. Zgodnie z rekomendacjami Międzynarodowej Agencji ds. Badań nad z Rakiem IARC (WHO International Agency for Research on Cancer), akcyza papierosy, ze względu na ich najwyższą toksyczność pośród wyrobów nikotynowych, byłyby też najwyższa i rosła w tempie szybszym niż akcyza na tzw. bezdymne wyroby nikotynowe, czyli e-papierosy, podgrzewacze tytoniu oraz saszetki nikotynowe. Scenariusz ten zakłada zatem utworzenie zdrowotnego rejestru stopnia toksyczności wyrobów nikotynowych, będącego podstawą do powiązania z takim rejestrem podatku akcyzowego. Przy takim założeniu osiągnięcie odsetka 5 proc. osób palących w Polsce moglibyśmy spodziewać się w okolicach 2039 r. W latach 2024-2045 r., całkowita szacowana liczba zgonów związanych z papierosami sięgałaby ok. 1,1 mln, czyli o ponad 680 tys. mniej niż w tym samym przedziale czasowym dla poprzedniego scenariusza.

– Interwencje fiskalne mogą modelować zachowania społeczne. Mogą wpływać na wybory zdrowotne i decyzje zakupowe osób uzależnionych od nikotyny. W tym sensie można je rozważać jako narzędzia realizujące politykę zdrowotną – tłumaczy dr Izabella Anuszewska, socjolożka z Kantar Polska. 

Analiza danych pokazuje, że utrzymanie obecnego modelu akcyzowego w Polsce, choć z zaostrzeniem kursu regulacyjnego wobec papierosów i zluzowanie go wobec wyrobów o niższym stopniu toksyczności w porównaniu z papierosami, pozwoliłoby szacunkowo uzyskać 5 proc. odsetek palaczy w Polsce o ok. 7 lat szybciej, niż pozwala na to obecna polityka antynikotynowa. Na razie brakuje jednak skutecznych systemów zachęt, które skłaniałyby palaczy do zmiany ich nawyków, czyli do zaprzestania palenia papierosów lub chociaż do zastąpienia ich wyrobami o obniżonej toksyczności. 

- Wydawałoby się, że dziś palenie jest już wystarczająco obrzydzone. Na paczkach papierosów chyba już nie ma miejsca na kolejne porażające zdjęcia czy komunikaty informujące o szkodliwości, a mimo to, panuje zobojętnienie. Jeśli coś ma drgnąć, musi nastąpić zmiana społeczna. Potrzebne są działania edukujące społeczeństwo, a zwłaszcza osoby palące. Nie znam społeczeństwa, w którym reglamentowanie dostępu do wiedzy kończyłoby się dobrze. Osoby, które palą, powinny mieć wyczerpujący dostęp do racjonalnej wiedzy o tym co, jak działa – jasno i konkretnie - dodaje dr Izabella Anuszewska i podaje za przykład Czechy. - 5 latam temu Czesi byli w tym samym miejscu co my dziś. Zmienili politykę z prohibicyjnej na edukacyjną. Polityka zakazów się tam nie sprawdziła, więc zaczęli wspierać palaczy w zmianie nawyków już na poziomie rządowym. Tam dorośli obywatele zostali potraktowani jak rzeczywiście dorosłe osoby i otrzymali dostęp do wiedzy i informacji. Dziś u Czechów odsetek palaczy spada, a u nas rośnie – mówi.

Scenariusz 3: Polska bez papierosów w 2037 roku, polityka fiskalna realizuje cele polityki zdrowotnej, zmiany w polityce antynikotynowej

W trzecim scenariuszu, poza realizacją funkcji zdrowotnej polityki akcyzowej, zmienia się również polska polityka antynikotynowa, adresując gruntownie kwestię palenia papierosów – będącego wiodącym czynnikiem ryzyka dla zdrowia i życia polskiej populacji – oraz ich zamienników z nikotyną. Każdy wyrób nikotynowy w Polsce zostaje gruntownie przebadany pod kątem emisji substancji szkodliwych i potencjalnie szkodliwych, a następnie sklasyfikowany w publicznie dostępnym rejestrze toksyczności takich wyrobów, z oznaczeniem stopnia toksyczności wyrobu przez jednostkę właściwą. Opinia publiczna – w tym osoby palące papierosy – miałaby zaś otwarty dostęp do pełnej dokumentacji naukowej w tym zakresie. Połączenie komponentu fiskalnego oraz zdrowotnego (otwarta informacja o różnicach w stopniu toksyczności wyrobów nikotynowych) pozwoliłoby osiągnąć 5 proc. odsetek osób palących w Polsce potencjalnie najszybciej, ponieważ już w okolicach 2037 r. Co istotne, w tym modelu szacowana liczba zgonów spowodowanych paleniem papierosów byłaby o blisko 1 mln niższa niż przy zachowaniu obecnej polityki antynikotynowej, zakładanej w scenariuszu 1.

Raport „#5PROCENTPOLSKI. Scenariusze wiodące do 5% odsetka osób palących w Polsce” powstał w oparciu o analizę danych statystycznych. Badania Target Group Index, realizowane były przez firmę Kantar Polska, obejmują blisko ćwierć miliona ankiet zbieranych w ostatnich dwóch dekadach. Dzięki tym danym możliwe było zaobserwowanie w ujęciu dynamicznym szeregu zmiennych istotnych z punktu widzenia analizowanego zjawiska.