Adrianne Mazurek 26.02.2025 10:46

Temat Tygodnia -"Tydzień Wiedzy o Półpaścu"

Fot. Canva

Półpasiec to groźna choroba, szczególnie dla seniorów, z potencjalnie bolesnymi konsekwencjami. Na szczęście można uchronić się przed zachorowaniem - istniejące szczepienie pozwala zniwelować ryzyko zachorowania oraz konsekwencji w postaci neuralgii popółpaścowej. Co trzeba wiedzieć o chorobie, możliwych powikłaniach i leczeniu?

Czym jest półpasiec?

Półpasiec jest chorobą zakaźną wywołaną przez wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV). U osoby, która chorowała na ospę wietrzną wirus przedostaje się do układu nerwowego: zwojów rdzeniowych i zwojów czuciowych nerwów czaszkowych. W tych miejscach organizmu wirus przebywa w uśpieniu, może się uaktywnić przy zmniejszeniu odporności komórkowej związanej ze swoistymi limfocytami T. Do takiego obniżenia odporności dochodzi z wiekiem oraz w przebiegu niektórych chorób lub leczenia immunosupresyjnego. Kliniczna manifestacja reaktywacji zakażenia VZV przebiega pod postacią półpaśca. Wedle danych epidemiologicznych prawie każda osoba w populacji Polski miała kontakt z wirusem ospy wietrznej i półpaśca. VZV ze stanu uśpienia reaktywuje się u około 30 proc. pacjentów – czyli rozwija się u nich półpasiec. Występuje częściej u osób z obniżoną odpornością, starszych, z nowotworami złośliwymi (szczególnie chłoniakami), u osób otrzymujących chemioterapię lub steroidoterapię, a także zakażonych HIV. Czynnikami wywołującymi półpasiec mogą być również stres emocjonalny i stosowanie leków immunosupresyjnych.

Najskuteczniejszą formą ochrony przed zachorowaniem na półpasiec są szczepienia. Dzięki nim istnieje możliwość wdrożenia skutecznej profilaktyki. Dostępna w Polsce szczepionka jest przeznaczona dla osób w wieku powyżej 50 lat, ale również dla młodszych osób dorosłych (18+) ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na półpasiec, czyli z grup ryzyka.

- Choroba ta jest wynikiem reaktywacji wirusa varicella zoster, czyli wirusa ospy wietrznej i półpaśca u osób, które przebyły ospę wietrzną w dzieciństwie. U osób, które przechorowały ospę wietrzną wytwarza się odporność komórkowa i wirus przechodzi w formę latentną, czyli uśpioną. Gdy dochodzi do obniżenia odporności, może nastąpić jego reaktywacja. Wiele jest przyczyn spadku odporności, powodują go m.in. leki immunosupresyjne, choroby autoimmunologiczne lub nowotwory - mówi prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Irena Walecka, MBA, Kierownik Kliniki Dermatologii CMKP/PIM MSWiA w Warszawie, Konsultant wojewódzka w dziedzinie dermatologii dla województwa mazowieckiego.

Czy półpaścem można się zarazić?

- Od osoby chorej na półpasiec nie można zarazić się półpaścem. Osoba, która nie chorowała na ospę i nie była szczepiona przeciw ospie wietrznej może zakazić się wirusem VZV (wirus varicella zoster) poprzez bezpośredni kontakt z wykwitem pęcherzykowym na skórze i zachorować na ospę wietrzną. Zaraźliwość utrzymuje się do tygodnia od wystąpienia pęcherzyków na skórze. Zakażenie wirusem VZV zwykle występuje w dzieciństwie i objawia się uogólnioną wysypką pęcherzykową, po czym wirus przechodzi w stan uśpienia, a zakażenie pierwotne wywołuje odporność komórkową, zapobiegając dalszemu zakażeniu i reaktywacji. W sytuacji poważnego spadku odporności komórkowej wirus się reaktywuje i dochodzi do charakterystycznych zmian na skórze. Warto dodać, że rezerwuarem wirusa jest człowiek, zwierzęta nie przenoszą tego wirusa, a zakażamy się drogą kropelkową - mówi prof.

Objawy półpaśca

- Na skórze pojawiają się drobne pęcherzyki na rumieniowym podłożu. Ich lokalizacja (najczęściej jest to okolica piersiowa) i nasilenie może być różne, ale z reguły nie przekraczają linii pośrodkowej ciała i dotyczą nie więcej niż trzech dermatomów, czyli obszarów unerwianych przez włókna jednego nerwu rdzeniowego. Jeżeli zmiany skórne są rozsiane i przekraczają linię pośrodkową ciała, to mówimy o półpaścu rozsianym - mówi prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Irena Walecka.

W czasie reaktywacji VZV szerzy się wzdłuż włókien czuciowych, powodując objawy w obszarze skóry unerwianym przez dany nerw rdzeniowy (dermatomie) lub w innych niż skóra lokalizacjach (w przypadku zajęcia nerwów czaszkowych). U chorych pojawiają się bolesne wykwity o typie pęcherzyków wypełnionych płynem, podobne do zmian skórnych obserwowanych w ospie wietrznej. Może dochodzić do owrzodzeń i ognisk martwicy, które z kolei są podatne na nadkażenia bakteryjne. Zmiany skórne najczęściej pojawiają się po jednej stronie ciała, co ułatwia rozpoznanie choroby.

Najbardziej charakterystyczna i najczęściej występująca postać kliniczna półpaśca wiąże się z umiejscowieniem zmian skórnych w obrębie tułowia. U 10–25% chorych, w przypadku reaktywacji VZV ze zwoju trójdzielnego i jego rozprzestrzeniania się przez nerw oczny, rozwija się postać oczna półpaśca. W tym przypadku zmiany wirusowe mogą pojawić się zarówno na skórze powieki górnej, grzbietu nosa i okolicy czołowej, spojówce, jak i na samej rogówce, co może prowadzić do powstania w niej bardzo bolesnych owrzodzeń.

Inną charakterystyczną postacią choroby jest półpasiec uszny, będący wynikiem reaktywacji VZV ze zwoju kolanka. Tę postać rozpoznajemy przy zajęciu małżowiny usznej, przewodu słuchowego zewnętrznego oraz błony bębenkowej. W rzadkich przypadkach – przeważnie u osób z istotnym niedoborem odporności – półpasiec może zajmować nawet 3 lub więcej dermatomów – mówimy wówczas o półpaścu uogólnionym (rozsianym).

Pojawienie się zmian skórnych zazwyczaj poprzedzają nieswoiste objawy zwiastunowe, takie jak: świąd, pieczenie, mrowienie, przeczulica lub ból (ciągły lub napadowy). Ból i zaburzenia czucia mogą trwać długo, u niektórych chorych przechodzą w postać przewlekłą, tj. neuralgię popółpaścową, w skrajnych przypadkach odczuwaną do końca życia. Pacjenci najczęściej opisują ból jako palący, piekący, pulsujący lub ostry, „strzelający”. Ma on zwykle duże natężenie, narasta w godzinach wieczornych i nocnych. Prawdopodobieństwo reaktywacji wirusa jest zwiększone w niektórych grupach pacjentów.

Czynniki ryzyka to m.in. zaburzenia odporności komórkowej, wiek, stres, a także choroby osłabiające układ odpornościowy. Do tych chorób należą nowotwory, nieswoiste zapalenie jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, astma oskrzelowa, przewlekła choroba nerek, POChP, depresja, a także urazy mechaniczne. Półpasiec dotyka średnio 3-4 osoby na tysiąc, przy czym współczynnik wzrasta z wiekiem. Według szacunków epidemiologicznych około 30 procent osób w całej populacji zachoruje na półpasiec.

- Narażone są wszystkie osoby, które przechorowały ospę wietrzną, ale prawdopodobieństwo zachorowania na półpaśca wzrasta z wiekiem. W grupie podwyższonego ryzyka są osoby po 50. roku życia oraz wszystkie osoby, u których występują choroby współistniejące, takie jak nowotwory, szczególnie nowotwory hematologiczne: chłoniaki, białaczki, szpiczaki, choroby autoimmunizacyjne: łuszczyca, łuszczycowe zapalenie stawów, reumatoidalne zapalenie stawów, nieswoiste zapalne choroby jelit, toczeń układowy, stwardnienie rozsiane, przewlekłe choroby płuc, serca, cukrzyca, niewydolność nerek. Tych chorób jest naprawdę dużo. Szczególnie narażeni na wystąpienie półpaśca są pacjenci z wrodzonymi lub nabytymi zaburzeniami odporności, czyli pacjenci na lekach immunosupresyjnych, po przeszczepach narządów czy zakażeni wirusem HIV - ostrzega profesor. I dodaje - Generalnie choroba przebiega w kilku fazach. Pierwsza to okres prodromalny i może on trwać od 4 dni do 2 tygodni. Najczęściej pacjent zgłasza złe samopoczucie, zlokalizowany ból, pieczenie, gorączkę, w przypadku lokalizacji zmian np. w okolicy oka – często światłowstręt. Potem przychodzi okres objawowy, który trwa od dwóch do czterech tygodni. Na skórze pojawiają się na początku zmiany rumieniowe, następnie pęcherzyki, którym towarzyszy ostry ból. Kolejny etap to faza przewlekła trwająca do 3 miesięcy. Najczęściej półpasiec dotyczy jednego lub dwóch dermatomów i nie przekracza linii pośrodkowej ciała.

Leczenie choroby i powikłań

Kluczową rolę odgrywa leczenie przeciwwirusowe, zapobieganie wtórnym zakażeniom bakteryjnym i leczenie bólu. Pęcherzykowe wykwity na skórze goją się przez kilka tygodni. W czasie ich występowania może dojść do wtórnego zakażenia bakteryjnego. Półpasiec oczny doprowadzić może do zapalenia rogówki, tęczówki, siatkówki, jaskry, a niekiedy spowodować nawet utratę wzroku. Pojawiające się objawy neurologiczne lub dezorientacja wymagają leczenia specjalistycznego. U niektórych pacjentów może dojść do zapalenia opon mózgowych i mózgu. Pacjenci są narażeni na zapalenie naczyń, mają także zwiększone ryzyko udaru zatorowego i krwotocznego oraz zawału mięśnia sercowego.

Do najczęstszych powikłań i długotrwałych skutków półpaśca należy neuralgia popółpaścowa, czyli ból trwający ponad 3 miesiące od pojawienia się zmian skórnych. Ma on charakter głównie neuropatyczny, powoduje znaczne cierpienie i istotnie obniża jakość życia chorego (opisywano nawet podejmowane pod jego wpływem próby samobójcze), a przy tym nierzadko jest niedostatecznie kontrolowany, do czego się przyczynia względnie mała skuteczność leczenia objawowego. Powikłanie to generuje również duże koszty dla systemu ochrony zdrowia. Szacuje się, że neuralgia popółpaścowa rozwija się nawet u 30% osób, które przechorowały półpasiec, przy czym 80% tych przypadków dotyczy osób po ukończeniu 50. roku życia.

- Półpasiec może prowadzić do licznych powikłań, często o ciężkim przebiegu. Różnorodność powikłań wiąże się z jego przebiegiem, nasileniem zmian i lokalizacją. Najczęstszym powikłaniem jest popółpaścowy ból neuropatyczny. Może on dotyczyć nawet 30% pacjentów i mówimy o nim jeżeli utrzymuje się dłużej niż 90 dni od pierwszych objawów. W przypadku półpaśca ocznego powikłania w obrębie oka występują nawet u 70% pacjentów i najczęściej są to zapalenia i uszkodzenie rogówki, zapalenie nerwu wzrokowego lub nawet utrata wzroku. Półpasiec uszny może wywołać szumy w uszach, upośledzenie słuchu czy zawroty głowy. Z kolei zajęcie nerwu twarzowego może powodować opadanie powieki górnej, kącika ust i niemożność zmarszczenia czoła. Mówi się także o powikłaniach mózgowo-naczyniowych czy sercowo-naczyniowych. Powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego (zawał), powikłania neurologiczne (udar mózgu, zapalenie mózgu, zapalenie rdzenia, zapalenie opon mózgowych, zespół Guillain-Barré) występują zdecydowanie rzadziej, bo poniżej 1%. Są one jednak bardzo ciężkie, ponieważ pewna grupa pacjentów nigdy nie wraca do sprawności sprzed zachorowania - mówi prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Irena Walecka.

Leczenie przewlekłego bólu ma słabe rokowania. Stosuje się wiele różnorodnych metod, ale specjaliści podkreślają, że rzadko prowadzą one do całkowitego ustąpienia objawów. W wyniku takiego leczenia częściowe złagodzenie nasilenia bólu udaje się uzyskać jedynie u 30–50% chorych, a dodatkowym ograniczeniem farmakoterapii są objawy niepożądane, szczególnie często występujące u osób w wieku podeszłym.

W 2018 roku zarejestrowano w Unii Europejskiej nową rekombinowaną szczepionkę przeciw półpaścowi o nazwie Shingrix. Od marca 2023 roku jest ona dostępna w Polsce do stosowania u osób dorosłych. Od stycznia 2024 roku szczepionka uzyskała 50 proc. refundację dla osób w wieku 65 lat i więcej ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na półpasiec. Zawiera ona rekombinowaną glikoproteinę E jako antygen swoisty dla wirusa VZV wraz z systemem adjuwantowym (wzmacniaczem immunologicznym).

Dwie dawki szczepionki podawane domięśniowo w odstępie dwóch miesięcy wzmacniają odpowiedź komórkową oraz humoralną. W dwóch badaniach: na grupie prawie 15,5 tysiąca chorych w wieku powyżej 50 lat i grupie prawie 14 tysięcy chorych powyżej 70. roku życia, szczepionka w ponad 90 proc. przypadków zapobiegła zachorowaniu na półpasiec. Badania ankietowe przeprowadzone wśród pacjentów pokazują, że sam proces zdiagnozowania choroby i jej leczenia przebiega sprawnie, chociaż 47 proc. pacjentów w czasie diagnozowania i leczenia półpaśca miało trudności w dostaniu się do lekarza. Średni wiek zachorowania na półpasiec to 68 lat. O występowaniu długotrwałych powikłań, głównie bólowych, mówi 58 proc. chorych.

Dolegliwości bólowe, odczuwane wskutek przechorowania półpaśca, mocno obniżają jakość życia i utrudniają codzienne funkcjonowanie pacjentów. Zdecydowana większość z nich skarży się na wiele innych chorób, przez co powikłania bólowe odbierane są ze szczególną intensywnością. Wykazano jednocześnie, że głównym problemem jest niewielka wiedza o chorobie i niska świadomość, iż dzięki szczepionce można zapobiegać zachorowaniom.

Rozmowa z prof. Ireną Walecką

Jaka jest efektywność szczepienia?

- Badania kliniczne oraz dane z RWE (Real-World Evidence) wskazują, że przez 10 lat pacjent powinien być zabezpieczony. Na razie nie mamy dłuższych badań obserwacyjnych, ale jest to już duża grupa zaszczepionych osób, zwłaszcza na świecie. Aby więcej wiedzieć o tej chorobie, obchodzimy właśnie Tydzień Wiedzy o Półpaścu Edukacja jest konieczna. Przede wszystkim dlatego, że to naprawdę jest bardzo groźna choroba. Nie powinniśmy jej bagatelizować mówiąc: to tylko kilka pęcherzyków. Coraz więcej osób na świecie cierpi na choroby autoimmunologiczne, coraz więcej jest po transplantacjach narządów, duża grupa pacjentów ma leczenie immunosupresyjne. I wreszcie – wzrasta liczba nowotworów. A dla każdego pacjenta onkologicznego dodatkowe powikłanie półpaścem zmniejsza szansę na skuteczne leczenie, bo trzeba odłożyć chemioterapię lub przerwać radioterapię.

W naszej Klinice Dermatologii ponad tysiąc osób ma wdrożone leczenie biologiczne z powodu łuszczycy, atopowego zapalenia skóry, HS i innych chorób autoimmunologicznych. Wszyscy nasi pacjenci wiedzą, że należy się zaszczepić, a także dlaczego należy to zrobić, jak wyglądają wskazania rejestracyjne, a jak refundacyjne. I nie ukrywam, że duża grupa naszych pacjentów
jest już zaszczepiona.

Z Pani obserwacji wynika, że nie szczepimy się z powodu bariery finansowej, czy może z braku wiedzy?

- Brak wiedzy to jeden powód, a cena drugi. Cena na pewno jest barierą. Dlatego aktualnie walczymy, żeby szczepienie przeciwko półpaścowi w grupie seniorów było bezpłatne. Ale także, żeby było refundowane dla osób 18+ z chorobami współistniejącymi. To jest największa grupa zawodowa. Naprawdę lepiej by było, aby chodzili do pracy zdrowi i zaszczepieni, niż leżeli w szpitalu i leczyli półpasiec.

Jak brzmi apel do nas wszystkich z racji Tygodnia Wiedzy o Półpaścu?

- Szczepmy się! Dotyczy to zwłaszcza osób z grup ryzyka, które wymieniłam wcześniej. Życie jest zbyt piękne, żeby marnować je na leżenie w szpitalu z półpaścem.

Bibliografia: