„Mój tato jest wierzący – wierzy w telewizor”

1.

Październik, 2023 rok.
Wpadam na Dorotę w Złotych Tarasach. Właśnie wyszłam z kina po pokazie „Hopper. American Love Story”, a ona do galerii weszła prosto z dworca – wróciła z Łomży, od ojca.

– Jak film? – zapytała.
– Zupełnie inaczej już patrzę na te obrazy. Wiesz, że Hopper, gdy poznał Josephine, przyszłą żonę, od 10 lat nie sprzedał ani jednego obrazu?! Ona, też malarka, poleciła go galeriom i jego kariera ruszyła, a jej zdechła.
– Typowe – skomentowała Dorota.
– Pilnowała, żeby malował, bo nad jednym obrazem spędzał rok, nie wychodząc z domu. A gdy czasem udało jej się wyciągnąć go do sąsiadów, to siadał, milczał i pił – spojleruję.
– To jak mój ojciec. Tylko on niestety nie maluje. I żona też go z domu nie wyciąga – mama się z nim rozwiodła, bo pił. I tak jak nie mogła go oderwać od piwa, tak teraz nikt nie może go oderwać od telewizora. To jeszcze gorsze, bo po piwie przynajmniej zasypiał… – zaczyna Dorota.
– Telewizor też chyba usypia? – mówię.
– Nie mojego ojca. Telewizor go triggeruje. A że ogląda głównie programy informacyjne i sportowe, to najczęściej wojna w Ukrainie, Tusk, LGBT, katastrofy. I mecze polskiej reprezentacji, ale je też można zaliczyć do katastrof. Wiesz, że on potrafi jeść poranną owsiankę, zerkając na ekran, na którym są sceny z wojny i masowe groby?! Tak jest już znieczulony. A może go to uspokaja?

Dorota wyjmuje z torby „Tele Tydzień”. – Widzisz? Podkreślone dwoma kolorami flamastrów – na seledynowo programy, które trzeba obejrzeć, a na różowo te, które można, ale nie trzeba. W praktyce: też trzeba – mówi.

2.

28 października 2023, Łomża, godz. 5 piąta rano. Z pamiętnika Doroty:

„Myślałam, że tylko rolnicy nie śpią o tej porze. Ale nie, ja też – budzi mnie radio, które ojciec włączył w sypialni. Chcąc nie chcąc słyszę sondę uliczną o miodach i o setnej rocznicy budowy Wielkiej Krokwi. Próbuję się zdrzemnąć, ale sen przerywa mi poranna gimnastyka – męska wersja Chodakowskiej zagrzewa do wstania z łóżka. No to wstaję i idę do pokoju ojca. Myślę, że zastanę go robiącego przysiady przy łóżku, ale nie. Dalej leży.

– Tato, po co słuchasz gimnastyki, skoro i tak nie ćwiczysz? Jest piąta rano. Obudzisz tym radiem sąsiadów… – zaczynam… Ojciec zrywa się z łóżka, pomstując: „Czego ty ode mnie chcesz? Radia we własnym łóżku nie można posłuchać?! Brałaś pilota? – pyta, gdy kilka minut później wpadamy na siebie w salonie.
– Nie brałam. Nie oglądam telewizji – mówię.
– No jak nie brałaś. Tu zawsze kładę – ojciec puka w blat stołu, na którym walają się gazety, okulary, ciśnieniomierz…
– Tu jest – wyciągam pilota spod gazety. Ojciec włącza telewizor i zaczyna oglądać pogodę dla rolników i sadowników. Przyjechałam tylko na dwa dni i mam wrażenie, że ojciec woli te 48 godzin spędzić z telewizorem i radiem niż z własną córką. Paradoksalnie chyba więcej czasu miał dla mnie, zanim poszedł na emeryturę.

Dr Grzegorz Opielak: – To naturalne, że seniorzy usiłują wypełnić sobie czymś wolny czas, którego po przejściu na emeryturę mają aż nadto. Wielu z nich jest samotnych, nie mogą liczyć na towarzystwo rodziny i przyjaciół, więc tym „towarzystwem” i najbardziej dostępną rozrywką staje się dla nich telewizor.

Badania dwóch naukowców – amerykańskiego medioznawcy Jamesa Lulla i Brytyjczyka Denisa McQuaila potwierdzają, że telewizja oprócz oczywistej roli informacyjnej – seniorzy chcą wiedzieć, co się dzieje w kraju i na świecie, spełnia w ich przypadku dodatkowe, specyficzne role: jest substytutem kontaktów społecznych – wspomnianym „towarzystwem”, daje poczucie tożsamości i przynależności (potwierdza wyznawany system wartości), staje się też regulatorem zachowania i nastroju – organizuje porządek dnia, a pozwala uciec od problemów i relaksuje. Problem zaczyna się, gdy czasu spędzonego przed telewizorem robi się za dużo.
 

3.

Godz. 8.00, Łomża. Z pamiętnika Doroty:

„Ojciec siedzi przed telewizorem. W „Pytaniu na śniadanie” Justyna Steczkowska opowiada Łukaszowi Nowickiemu o swoim występie w Paryżu, mówiąc, że uwielbia Luwr i żółty ser, a w tle dobiega głos z radia, który informuje nas o tragedii w województwie świętokrzyskim – w pożarze zginęła rodzina, o podwyżkach emerytur i że policjanci skontrolują trzeźwość kierowców w ramach „akcji znicz”. 

Za chwilę znów słyszymy o rodzinie, która zginęła w pożarze, i że tlenek czadu zabił w Polsce dziewięć osób, o „Dziewczynie z perłą” Vermera, która stała się celem aktywistów klimatycznych i o 13 osobach, które zabrały powodzie na Filipinach, a do tego pogoda w Polsce – temperatura maksymalna 14 stopni.

Od nadmiaru informacji pęka mi głowa, więc postanawiam sprawdzić prognozę pogody na sobie i psie – wychodzę z nim na spacer. Ojciec zahipnotyzowany telewizorem mojego wyjścia chyba nie rejestruje. Powrotu też nie.

Psychiatra dr Grzegorz Opielak: – W programach informacyjnych bardzo często pokazywane są zagrożenia. I wokół tego buduje się rodzaj wspólnoty, który pozwala seniorom rozładować lęk. Właśnie lęk przed zagrożeniami. A czy prawdziwymi, czy wyimaginowanymi? To już nie ma większego znaczenia. Starsi ludzie usztywniają się bowiem w swoich przekonaniach, co jest związane z procesem "zużywania" się mózgu. Odkładanie się blaszek miażdżycowych w naczyniach prowadzi do "utraty" niektórych struktur płata czołowego. I w pewnym momencie zaczyna liczyć się dla seniora tylko: „tak — nie”. Nie ma stanów pośrednich.

Oglądanie telewizji ten spadek kondycji mózgu jeszcze nasila. Badania naukowców z Longitudial Study of Aging (ELSA) w Wielkiej Brytanii dowiodły, że już spędzenie przed telewizorem 3,5 godz. dziennie, powoduje spadek pamięci werbalnej o 8-10 proc., czyli dwa razy większy niż u osób, które telewizji oglądają niewiele.

4.

Z pamiętnika Doroty:

„Godz. 14. Ojciec przysłuchuje się trwającej na ekranie telewizora dyskusji o ustawie dotyczącej dystrybucji węgla przez samorządy.
– Tato… – zaczynam.
– Ciiicho! Słucham. O węglu mówią.
– Tato, przecież mieszkasz w bloku, nie palisz w piecu… – zaczynam, ale ojciec nie podejmuje rozmowy. Śledzi zmieniające się niczym w teledysku kolejne „obrazki”: policja zatrzymuje gang kiboli – słyszę, że „funkcjonariusze zabezpieczyli kominiarki, maczety i gaz obezwładniający”, potem prezydent Duda wręcza jakieś nagrody, potem znowu kieszonkowcy na cmentarzach, a na koniec wjeżdża mapa pogody – temperatura 14 stopni, nic się nie zmieniło, ale ciśnienie spada…
– Ciśnienie spada, kawę trzeba wypić. Zrobić ci też? – zagaduje ojciec. Biorę to za pojednawczy gest.

– Ojciec bardzo zmienił się po rozwodzie i przejściu na emeryturę – wcześniej oglądał tylko wieczorne wiadomości, czasem serial z mamą. A jak jeszcze pracował – jest inżynierem, to opowiadał nam o jakichś śmiesznych zdarzeniach z placów budowy. Teraz stał się marudny, smutny i łatwo wpada w irytację – wylicza Dorota.

– Zdarza się, częściej mężczyznom, że na emeryturze wypełniają pustkę, jaka została po dawnych wyzwaniach zawodowych, szczególnie jeśli były intensywne, uzależnieniami. Najczęściej jest to ucieczka w alkohol – nałóg cięższy niż oglądanie telewizji. A czasem łączy się jedno i drugie – mówi psychiatra Grzegorz Opielak.

Dorota: – To tak, jak mój ojciec. Wprawdzie po rozstaniu z mamą udało mu się porzucić codziennie picie piwa przed telewizorem. Tylko że coś za coś – telewizor „wjechał” wtedy jeszcze mocniej.

Psychiatra dodaje, że seniorzy, jeśli po przejściu na emeryturę nie zagospodarują sobie czasu wolnego, zwykle po pewnym czasie trafiają do lekarzy z objawami depresji albo zaburzeniami rytmu serca.

Niestety to samodzielne „zagospodarowanie sobie czasu wolnego” przez seniorów często jest problematyczne. Róża Dolińska i Suzan Reydh, autorki pracy „Telewizja w życiu osób starszych”, która ukazała się w wydawnictwie Akademii Nauk Stosowanych WSGE podkreślają, że seniorzy ze względu na pogarszające się możliwości intelektualne, (m.in. pamięć krótkotrwałą), preferują jak najmniej angażujące i niewymagające wysiłku formy relaksu”. A dzisiejsi seniorzy coraz rzadziej mają okazję spędzać czas w otoczeniu licznej rodziny – dzieci i wnuków, naturalnym wyborem staje się więc telewizja.

„Już u dwumiesięcznych niemowląt można zaobserwować żywą reakcję na bodźce dopływające z odbiornika. Moc przyciągania przez telewizję uwagi podyktowana jest wrodzonym u człowieka instynktem orientacji, którego istnienia dowiódł Pawłow” – twierdzą badaczki. I dodają, że im więcej seniorzy oglądają, tym szybciej się uzależniają.

– To oczywiste, że chcemy robić to, co sprawia nam przyjemność. A dla seniora przyjemne może być uciekanie w świat pokazywany w mediach. To angażuje układ kary i nagrody w mózgu, a stąd już prosta droga do uzależnień behawioralnych – potwierdza dr Grzegorz Opielak. 

A autorki wspomnianej pracy przytaczają badania na to, że seniorzy zwykle nie potrafią narzucić sobie ograniczeń czasowych dotyczących oglądania, więc prędzej czy później dochodzi u nich do uzależnienia. A próby jego przerwania, jakie czasem podejmuje rodzina, wywołują tylko nasilający się syndrom odstawienia – starsi ludzie stają się rozdrażnieni, nie mogą znaleźć sobie innego zajęcia, a alternatywa w postaci spędzenia czasu np. na rozmowie z rodziną już nie cieszy.
 

5.

– Uzależnienie emeryta od telewizji, gdy rozpatrujemy je w kategorii ucieczki w świat równoległy, jest odpowiednikiem np. uzależnienia jego wnuka od mediów społecznościowych. Jednak młodzi ludzie po prostu w taki sposób kontaktują się z rówieśnikami. A seniorzy uciekają w świat telewizji, rekompensując sobie brak kontaktów.

Różnica jest więc taka: młodzi mogą, ale nie chcą mieć kontaktów bezpośrednich – w realu, a seniorzy może by i chcieli, ale nie mogą – mówi dr Grzegorz Opielak. 

A gdy tęsknota starszego człowieka za kontaktami w realu się przedłuża i „towarzystwem” staje się telewizor, to nawet gdy senior ma już okazję spędzić czas z rodziną, dzieje się tak, jak w przypadku ojca Doroty – okazuje się, że już tego kontaktu za bardzo nie potrzebuje, bo to zaburza mu codzienną rutynę.

Za pamiętnika Doroty:

„– A może byś chwilę ze mną porozmawiał? Zapytał, co u mnie? Przyjechałam tylko na dwa dni… – zaczynam, ale ojciec odwraca głowę, bo na ekranie już są migawki z wojny w Ukrainie.
– Możesz zmienić kanał, żeby wojny, choć chwilę nie było? – pytam.
– Nie ma kanału, na którym by wojny nie było. Czy ty nie rozumiesz dziecko, że wojna jest? – ojciec mówi to takim tonem, jakbym na lata zaginęła na bezludnej wyspie, odcięta od świata. A przynajmniej od internetu.
Po chwili sięga po pilota i wciska czerwony guzik.
– No proszę, wyłączyłem. Chciałaś, żebym zapytał, co u ciebie. No to pytam: „Co u cie-bie, có-recz-ko?” – ojciec cedzi słowa tak, że odechciewa mi się rozmowy. Patrzę na niego w milczeniu. Zapada niezręczna cisza.

Psychiatra:
– Rodzinę seniora może irytować i niepokoić nadmierne oglądanie przez niego telewizji. Wiele osób próbuje w takiej sytuacji namawiać starszą osobę na „odwyk”, ale to jest nieskuteczne. Zamiast tego warto spróbować "zapełnić" starszemu człowiekowi czas, który dotąd był pożytkowany na radio i telewizję – mówi psychiatra Grzegorz Opielak. 

I uprzedza: – Może jednak zdarzyć się tak, że starszy pan czy pani nie mogąc celebrować kolejnej odsłony programu publicystycznego w ulubionej stacji radiowej, czy telewizyjnej, zaczną się odnosić wrogo do bliskich. Co wtedy? – Wtedy już raczej nic z tym nie zrobimy –psychiatra nie pozostawia złudzeń.

W Dorocie zachowanie jej ojca budzi ambiwalentne uczucia. 

– Gdy słyszę, że w życiu starszych ludzi dużą rolę odgrywa kościół i wiara, myślę złośliwie, że tak, mój ojciec jest wierzący… wierzy w telewizor. A potem czuję złość, gdy widzę, co telewizja z nim zrobiła. A z drugiej strony mam poczucie winy, że w pandemii przestałam odwiedzać tatę – rozgrzeszyłam się, mówiąc, że nie chcę „poczęstować” go covidem. Może gdybym przyjeżdżała choć raz w miesiącu na weekend, tato by aż tak nie „zdziczał”? – zastanawia się.

Psychiatra widzi w tym szersze zjawisko: – W naszym kraju nie ma „kultury wieku podeszłego”, takiej jak np. w Skandynawii, gdzie jest nawet powiedzenie, że „emerytura to druga młodość”. Ludzie korzystają tam ze swojej sprawności fizycznej i pieniędzy, jakie odłożyli, jeżdżą po świecie, a w „najgorszym razie” grają w boulle w parku. W Polsce tego nie ma i w dużej mierze sami wpychamy naszych seniorów do domów i przed telewizory i radia.

Jesteś seniorką czy seniorem i czujesz, że uzależniłeś się od telewizji? A może jesteś córką czy synem seniora i masz wrażenie, że telewizja pełni w jego życiu nadmierną rolę? Piszcie do nas, wybrane listy opublikujemy: [email protected]

* Dane pochodzą z raportu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (dot. czasu spędzanego przez seniorów przed telewizorem), Fundacji „Twarze depresji. Nie oceniam. Akceptuję” (dot. depresji emerytów) i pracy Róży Dolińskiej i Suzan Reydh z Akademii Nauk Stosowanych WSGE (cytowane fragmenty dot. roli telewizji w życiu seniorów).