Wirus brodawczaka ludzkiego HPV - drogi zakażenia, objawy, szczepionka, leczenie. Ekspert tłumaczy

Co to jest wirus HPV?

Wirus HPV jest ciekawym zjawiskiem porównując infekcje i wirusy, które mogą przytrafić się podczas życia danej osoby. Jest to wirus, którym zajmują się nie tylko dermatolodzy, ale również ginekolodzy i urolodzy, lekarze z pogranicza wielu dziedzin. Występuje w tej chwili kilkaset podtypów, niektórzy twierdzą, że około 150 lub 200, więc to bardzo duża grupa wirusów, które powodują różnego rodzaju objawy chorobowe. Wirusy HPV dzielimy na onkogenne, czyli wywołujące objawy chorobowe, oraz nieonkogenne, które nie wywołują objawów nowotworowych. Jest to najważniejsza część podczas diagnostyki HPV. Ograniczając się do okolic intymnych, będziemy mówić wirusach onkogennych i nieonkogennych, jednak warto pamiętać, że wirus HPV to również zwykłe brodawki, kurzajki, które spotykamy często na przykład u małych dzieci, chodzących na basen, uprawiających różnego rodzaju sporty. Często występują zmiany w okolicach podeszwy stóp, obrębie rąk, przeważnie są to wirusy typ 1, niekiedy 2, 3, czyli niższe, niekiedy także 7. Myślę, że każdy miał lub będzie miał w przyszłości styczność z wirusem HPV. Podaje się, że w ciągu życia, liczba osób, które możemy spotkać i zarażą się HPV wynosi około 80%. Statystycznie 8 na 10 osób będzie miało styczność z wirusem, jest to niezmiernie duża liczba, mimo że wbrew pozorom nie mówi się o tym szeroko. Cechą unikatową w skali innych wirusów jest fakt, że występuje bardzo często. Pierwsze badania i powiązania z Polską, w 1972 roku profesor Jabłońska, dermatolog-wenerolog, pracująca w Warszawie, wyodrębniła i opisała związek HPV z nowotworami skóry. Miało to przełożenie na badania prowadzone w klinice i rozwój badań w innych krajach. Naukowiec niemiecki, Harald zur Hausen, powiązał raka szyjki macicy z zakażeniem HPV, było to na tyle istotne, iż w 2008 roku otrzymał Nagrodę Nobla.

Kiła wrodzona u dzieci - jakie daje objawy i jak ją leczyć? Czytaj dalej HIV to nie wyrok, czyli jak obecnie wygląda leczenie wirusa HIV? Wiele osób nie ma o tym pojęcia Czytaj dalej

Objawy HPV

Objawy HPV u kobiet - HPV w pochwie i na wargach sromowych 

Występuje kilka różnego typu objawów, pierwszym jest miejscowe wniknięcie wirusa do nabłonka wielowarstwowego płaskiego, który znajduje się w obrębie szyjki macicy, warg sromowych, pochwie i okolicach odbytu. Jest to okolica intymna, wnikając powoduje różnego rodzaju objawy, uzależnione od typu wirusa, od małych zmian, niewielkich, grudek lub barwy skóry, po rozrastające się do dużych rozmiarów w postaci określanej jako kłykciny kończyste, które są uszypułowaną częścią warstwy błony śluzowej, tworzącej twory czasem określane jako kalafiorowate - ze względu na olbrzymie rozmiary. Zmiany mogą być na tyle duże, że uniemożliwiać będą normalne funkcjonowanie.

Objawy HPV u mężczyzn - HPV na penisie, w okolicy odbytu

U mężczyzn objawy pojawiają się w okolicy odbytu lub prącia, w zależności od sposobu przeniesienia wirusa. Najczęściej napletek i okolica żołędzi są uprzywilejowaną lokalizacją. W tym miejscu występuje podobny obraz kliniczny do HPV u kobiet, czyli grudki, cieliste lub lekko brunatne, małe lub rozrastające się do dużych rozmiarów. Łatwiej są zauważalne u mężczyzn niż u kobiet, z tego powodu diagnostyka oraz leczenie jest szybsze.

Objawy HPV w gardle

Zmiany w obrębie błon śluzowych i jamy ustnej są często zapominane, ponieważ nie myślimy, że dana okolica również może być dotknięta objawami chorobowymi. Dodatkowo w krtani, gardle i czasem drzewie oskrzelowym mogą występować zmiany grudkowe, kłykciny czy brodawki, czyli usytuowane zmiany, często dające objawy. Zaburzony przepływ dróg oddechowych może prowadzić do objawów w postaci chrypki, zaburzeń oddychania, wymowy. Jest to zakres pracy laryngologa, czyli kolejnej specjalizacji, która przyczynia się do wykrywania HPV.

Drogi zakażenia i profilaktyka zakażeń HPV

Jak można się zarazić wirusem HPV?

Wirus HPV jest przenoszony nie tylko drogą płciową, może być przekazywany także przez dłonie czy pielęgnację (np. ręczniki). Za pomocą bezpośredniego kontaktu występuje jednak więcej zarażeń niż w przypadku drogi pośredniej, czyli przez materiały lub części ciała.

Czy wirusem HPV można się zarazić w toalecie? 

Toaleta jest miejscem publicznym, w którym wszyscy przebywamy. Powiedziałabym jednak, że najmniej możliwym miejscem zakażenia.

Czy wirusem HPV można się zarazić na basenie?

W przypadku basenu mamy na myśli najbardziej powszechne brodawki, które występują na podeszwach stóp, dłoniach, które nie są onkogenne, nie powodującą zakażeń okolic narządów. Natomiast jeśli chodzi o brodawki powodujące objawy chorobowe w okolicach intymnych, nie jest to miejsce na tyle powszechne, by było głównym, w którym przenosimy wirusy HPV.

Czy wirusem HPV można się zarazić przez pocałunek? 

W przypadku pocałunku występuje problem. Niektórzy wyodrębniają różnego rodzaju podziały pocałunków. Możemy wyodrębnić pocałunek typu francuskiego, który jest najbardziej znany, ale także amerykański, angielski czy motyli. Jeśli zaczniemy drążyć, jakie są typy pocałunków i na czym polegają, okaże się, że istnieje ich bardzo dużo i nie wszystkie dają możliwość przeniesienia wirusa. Mówiąc o pocałunkach intensywnych, gdzie błony śluzowe partnerów stykają się, powodują największe ryzyko zakażenia, ponieważ błony śluzowe są w bliskim kontakcie. Ryzyko zakażenia będzie bardziej prawdopodobne, gdy u partnera występują objawy w błonach śluzowych, obrębie górnych dróg oddechowych. Trzeba uściślić formę pocałunku, żeby dojść do tego, jak zakażamy. Kontakt błon śluzowych, z obecnością śliny, jest źródłem zakażenia, jeżeli dana osoba ma objawy zakażenia HPV i ma miejsce intensywny pocałunek. Występuje wtedy duże ryzyko.

Czy wirusem HPV można się zarazić przez seks oralny?

Jeżeli występują objawy, błona śluzowa okolic intymnych jednej z osób jest nadkażona, będzie to czynnikiem ryzyka zakażenia i występowania objawów chorobowych. Prawdopodobnie będzie to większy procentowo czynnik zakażeń, ponieważ kłykcin kończystych, brodawek płciowych, objawów HPV występuje więcej w okolicach intymnych.

Czy prezerwatywa chroni przed zakażeniem HPV?

Prezerwatywa zmniejsza ryzyko zakażenia, ale nie jest stuprocentową ochroną przed wirusem HPV. Jest to drobna cząsteczka, łatwo występująca poza miejscem objęcia prezerwatywą. Poprzez przenoszenie, zdejmowanie i nakładanie prezerwatywy, a następne dotykanie okolic intymnych może wystąpić zakażenie. Prezerwatywa będzie chroniła przed wieloma zakażeniami, zmniejszała ryzyko, ale nie będziemy mieć pewności stuprocentowej, że się nie zarazimy.

Szczepionka przeciw HPV: dla kogo jest wskazana?

Czy warto się szczepić? 

Warto się szczepić, ponieważ występują typy onkogenne wirusa HPV. Obecnie na rynku mamy trzy typy szczepionek: szczepionkę dwuwalentną, czyli posiadającą możliwość zaszczepienia się przeciwko dwóm typom wirusa, czterowalentną i dziewięciowalentną, czyli najpełniejszą w danym momencie. Szczepienia przebiegają w różny sposób i w różnych grupach wiekowych. Pierwszym zamysłem zmniejszenia ryzyka występowania zakażeń było szczepienie we wczesnym wieku, żeby chronić młode osoby wchodzące w okres dojrzewania, pierwszej inicjacji płciowej. Również obecnie zaleca się szczepienie osób młodych, od 9. roku życia, zarówno dziewczynki i chłopców. Kobiety mają ryzyko raka szyjki macicy, ale również u mężczyzn zakażenia będą wywoływały objawy chorobowe i nowotwory. Występowanie nowotworu okolicy odbytu, prącia czy w obrębie okolic intymnych nie jest częste, jednak jeżeli mężczyzna jest zaszczepiony wytwarza przeciwciała. Stykając się z osobą zakażoną, nie zarazi się osoba zaszczepiona, nie będzie czynnikiem rozprzestrzeniania wirusa wśród innych osób, dlatego sens szczepienia jest na pewno. Jeżeli dana osoba nie rozpoczęła współżycia, nie występuje zakażenie, nie ma wytworzonych przeciwciał, jest to idealny moment, żeby się zaszczepić. Nawet zakażone osoby warto zaszczepić, ponieważ dodatkowo uzyskujemy przeciwciała przeciwko pozostałym typom wirusa, zmniejszając ryzyko nabycia typu onkogennego. Podaje się, że do 25. roku życia warto się zaszczepić, w przedziale 9-25 lat szczepienia mają największe korzyści. Nie jest powiedziane, że osoby po 25. roku życia nie mogą się zaszczepić, to tylko zalecenia. Starsza osoba może się zaszczepić, jeżeli w badaniach nie ma infekcji, typów onkogennych, a może występować czynnik ryzyka zakażenia.

Czy szczepionka jest refundowana?

Obecnie szczepionka przeciwko HVP nie jest refundowana w Polsce. Myślę, że będzie się to zmieniało, od 2021 roku Polskie Towarzystwo Ginekologiczne bierze pod uwagę HPV i badanie w kierunku HPV jako zalecane do wykonania u osób, które przychodzą do gabinetu ginekologicznego. Cytologia sama w sobie nie jest jedynym badaniem, które powinniśmy wykonać. Patrząc na dane, myślimy już we właściwym kierunku, wirus HPV powoduje w 80% raka szyjki macicy. Świadomość, że to duży procent, w pewnym stopniu ukierunkowuje nas i myślimy o szczepieniach, badaniach, diagnostyce w kierunku danych typów wirusa.

Czy szczepionkę trzeba powtarzać? 

W przypadku HPV należy zachować trochę dyscypliny szczepienia, w pewnym okresie należy się ponownie zaszczepić, żeby nabyć pełną odporność. Osoby młode, między 9. a 14. rokiem, szczepią się dwa razy, okres pomiędzy dawkami to 5-12 miesięcy, jeżeli druga dawka jest podana wcześniej niż po 5 miesiącach, należy zaszczepić się trzy razy, takie są zalecenia. Osoby starsze szczepimy trzy razy, w tym przypadku może występować rozbieżność czasowa, nie jest tak bardzo restrykcyjnie. Drugie szczepienie następuje po 8. tygodniach, natomiast trzecie po 5-6 miesiącach. Najlepiej wykorzystać szczepionkę dziewięciowalentną ze względu na większą liczbę typów wirusa, które powodują objawy chorobowe i nowotworowe.

Czy szczepionka jest bezpieczna? Czy ma skutki uboczne? 

Czasami zdarzają się dolegliwości bólowe głowy czy osłabienie, ponieważ system immunologiczny musi popracować, żeby wytworzyć odporność na dane wirusy. Może występować także złe samopoczucie i nudności.

Dlaczego w Japonii szczepionka została wycofana? 

Szczepionka HPV jest sukcesem, ponieważ została szybko stworzona, jest dostępna na całym świecie. Japonia, która wydaje się krajem bardzo rozwiniętym, bardzo dyktuje warunki leczenia i postępowania. W pewnym momencie wyłamała się z obowiązku szczepienia. W 2010 roku wprowadzono na rynek w pełni refundowaną szczepionkę i ludzie chętnie się szczepili. Między 2010-2013 rokiem, ilość osób zaszczepionych wynosiła 80%, czyli bardzo dużo. Duża grupa osób się zaszczepiła i powstały pewne objawy, które wiązano po części z ryzykiem i działaniem niepożądanym szczepienia. Oprócz typowych dolegliwości, występowały objawy, które nie były do końca powiązane ze szczepionką. Zaczęto przypisywać objawy neurologiczne jako objawy po szczepionce. Dodatkowo wytworzyły się stowarzyszenia przeciw szczepieniom, które chciały, żeby szczepionka została wycofana. Było to bardzo niekorzystne także dla innych grup i krajów, ponieważ każdy patrzy na osoby, które mają dobry system medyczny, dostępu do medycyny i badań. W 2013 roku ludzie przestali chętnie się szczepić, było to wyszczepianie w granicach jednego procenta, czyli bardzo mało. Po latach walki, udowadniania, że objawy nie są związane ze szczepionką, ponownie powrócono szczepienia, a w 2021 roku liczebność grupy wzrosła.

Diagnostyka i leczenie HPV

Diagnostyka HPV: Jakie badania należy wykonać?

Czy HPV można wykryć w cytologii? 

Cytologia jest badaniem, które głównie wykonujemy w celu sprawdzenia, czy nie ma komórek patologicznych w obrębie szyjki macicy, okolicach intymnych, czyli komórek dysplastycznych, które nieprawidłowo funkcjonują, rozmnażają się. Nie daje nam pełnej odpowiedzi, czy są to komórki zakażone wirusem HPV i jakim typem. Warto dodatkowo wykonać badanie w kierunku HPV. Jest proste, łatwe i praktycznie pobiera się tak jak cytologię. Różne są zalecenia czasowe, w przypadku cytologii przyjmujemy, że powinna być wykonywana co 2-3 lata, to wchodzi w standard postępowania ginekologicznego. W przypadku wirusa HPV podajemy, iż wystarczy raz na pięć lat. Okres wylęgarnia i czas wystąpienia zakażenia i objawów nowotworowych wirusa HPV jest na tyle długi, podaje się 5-25 lat od zakażenia, że okres co 5 lat jest wystarczający. Można wypośrodkować badania, jeżeli mamy cytologię co 2-3 lata, badania HPV co 5 lat, to można co 4 lata wykonać oba. Można także wykonać samą cytologię, jeżeli pojawią się komórki plastyczne, to dodatkowo wykonać jeszcze badanie w kierunku HPV.

Czy można wykryć HPV z krwi?  

Wirus HPV występuje w pewnych uprzywilejowanych miejscach, czyli błonie śluzowej, nabłonku wielowarstwowym płaskim. Nie ma badań krwi, które pozwoliłyby wykryć HPV. Istnieje jednak inne badanie, które możemy wykonać nawet samodzielnie w domu, odsyłając pobraną próbkę. Badania innych chorób przenoszonych drogą płciową, często powodują dyskomfort z powodu braku zachowania intymności. Niektórzy krępują się badań ginekologicznych, wykonywanych przez lekarza, dlatego samodzielność może zwiększyć komfort i wykrywalność wirusa w okolicach intymnych. Zwłaszcza mężczyźni niechętnie wykonują tego typu badania, często objawy muszą być w pełni widoczne i uniemożliwiające funkcjonowanie. Diagnostyka u lekarza polega na pobraniu wymazu, zarówno u kobiet jak i mężczyzn. W przypadku występowania objawów, pobiera się materiał miękką szczoteczką, więc metoda nie jest inwazyjna i nieprzyjemna. Jeżeli zostanie wykryty wirus, można także określić typ, przybliżyć i przyspieszyć proces leczenia i diagnostyki.

Leczenie HPV: Czy można się pozbyć wirusa z organizmu, czy HPV jest na całe życie?

Możemy całkowicie pozbyć się wirusa, jeżeli będziemy postępować we właściwy sposób i będą to niewielkie, zlokalizowane zmiany. Niektórzy porównują proces leczenia opryszczki i HPV. W przypadku opryszczki przyjmuje się Heviran, czyli lek, który przyspiesza proces leczenia, jednak nie eliminuje wirusa, więc porównanie nie jest szczególnie dobre. Jednak w przypadku wirusa HPV, jeżeli objawy są widoczne, możemy metodami pośrednimi usunąć zmianę, gdy mamy pewność, że nie ma innych zakażonych miejsc. Metody usuwania wirusa są mechaniczne i farmakologiczne. W mechanicznej metodzie jest to łyżeczkowanie i krioterapia. Łyżeczkując dane miejsce mamy dużą pewność, że usuwamy całą powierzchnię zakażoną wirusem, jednak podczas wymrażania pewność jest jeszcze większa. Krioterapia jest najbardziej powszechna i częściej stosowana, z mniejszym ryzykiem rozsiewania, ponieważ usuwamy wszystkie zakażone komórki. W Internecie i innych źródłach informacyjnych można przeczytać także o laseroterapii. Nie jest to szczególnie dobra metoda, wielu dermatologów-wenerologów jej nie stosuje. Powód jest prosty, są to głównie lasery, które odparowują tkankę, czyli usuwają zmianę miejscowo, co powoduje rozsiewanie wirusa na zewnątrz. Czasem stosuje się filtry pochłaniające, ponieważ odparowując tkankę, tworzy się część w postaci dymu, nadkażonego powietrza. W trakcie zabiegu osoba wykonująca może się zarazić, ale także pacjent może zostać zakażony wirusem w innym miejscu. Mimo iż producenci laserów zapewniają, że systemy stosowane w laseroterapii są bezpieczne, wchłaniają wszystkie cząsteczki i nie ma ryzyka, to patrząc na sposób wykonywania zabiegu - nie mamy pewności. Nie istnieją leki doustne, które wyeliminują wirusa z organizmu. Wirus HPV rozmnaża się w obrębie naskórka, nabłonka, czyli błony śluzowej, w tym miejscu staje się aktywny miejscowo. Lek nie będzie penetrował drogą krwi do danego miejsca, aby działać bezpośrednio na wirus. Możliwe są metody stosowania zewnętrznego, jednak jest to bardziej wytworzenie stanu zapalnego, metoda podrażnienia, wytworzenia reakcji immunologicznej, by system odpornościowy rozpoznał komórki zakażone i w pewnym stopniu wyeliminował wirusa z organizmu. W przypadku kurzajek, dostępne preparaty również są inwazyjne, drażniące, wywołujące miejscowe stany zapalne, a nie leczące bezpośrednio wirusa. Są to metody pośrednie, czyli wytworzenie interleukin, cytokin, interferonu, czynnika martwicy nowotworów, jeżeli w tym otoczeniu będzie nasz cały system immunologiczny, jesteśmy w stanie wyeliminować zakażone komórki. Są to najbardziej skuteczne obecnie metody.

Z Joanną Kamińską rozmawiała dermatolog-wenerolog dr n. med. Ewelina Biało-Wójcicka, ordynator Oddziału Dermatologii Dorosłych w Międzyleskim Szpitalu Specjalistycznym, absolwentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Jako dermatolog pracuje od ukończenia stażu podyplomowego. Specjalizację z zakresu dermatologii i wenerologii rozpoczęła w Klinice Dermatologii WUM, a następnie ukończyła w szpitalu MSSW. Dodatkowo wykonuje poparte certyfikatami zabiegi z zakresu medycyny estetycznej.