Zaburzenia rytmu serca (arytmia) - objawy, przyczyny, leczenie. Ekspert tłumaczy
Zaburzenia rytmu serca (arytmia) pojawiają się w sytuacji wystąpienia nieprawidłowości w przesyłaniu impulsów elektrycznych z przedsionków do komór. Serce może bić za szybko, za wolno bądź też w nieregularny sposób. Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń rytmu serca? Jakie są objawy arytmii? Co powoduje zaburzenia rytmu serca? Jak diagnozować i leczyć arytmię? Na te i inne pytania odpowiada kardiolog dr n. med. Ewa Uścińska.
Kiedy mówimy o zaburzeniach rytmu serca?
Aby zdefiniować, czym są zaburzenia rytmu serca, warto wyjaśnić, jaki jest prawidłowy rytm serca. Zatem prawidłowy rytm serca powstaje w takiej strukturze w sercu, która nazywa się węzeł zatokowy. Jest to malutka struktura zlokalizowana w górnej części serca. Tam powstają impulsy, które następnie rozchodzą się przez odpowiedni układ rozprowadzający do mięśnia sercowego. Ta energia elektryczna przetwarzana jest na energię mechaniczną i dzięki temu serce się kurczy, pompuje krew i spełnia swoją rolę. Czyli rytm zatokowy jest to rytm prawidłowy. Ma on odpowiednią częstość, jest dostosowany do naszej aktywności fizycznej, ewentualnie do spoczynku. W spoczynku serce bije wolniej, natomiast w czasie wysiłku szybciej, tak aby umożliwić nam wydolność fizyczną. Prawidłowy rytm serca powoduje, że serce nie ma strat energii, jego praca jest efektywna i dzięki temu możemy funkcjonować zarówno w spoczynku, jak i w czasie wysiłku.
Zaburzenia rytmu serca, są to takie nieprawidłowości w rytmie serca, które mogą być spowodowane nieodpowiednią pracą węzła zatokowego. Może on pracować za szybko albo za wolno. Oprócz tego węzła zatokowego istnieje jeszcze inne ognisko, które generuje nieprawidłowe pobudzenia, a one zakłócają prawidłową pracę serca. Wówczas mamy styczność z pojedynczymi, wtrąconymi zaburzeniami rytmu serca. Natomiast dominuje jednak ten rytm prawidłowy. Kolejna sytuacja może występować, jeżeli ognisko nieprawidłowe przejmuje kontrolę nad sercem, zupełnie wyhamowuje prawidłowy rytm serca i wtedy mamy do czynienia często z np. skurczem nadkomorowym lub komorowym. Jest to już groźniejsza sytuacja. Czynnik, który może prowadzić również do nieprawidłowego rytmu to moment, kiedy jest niewłaściwe przewodzenie tego impulsu. On powstał prawidłowo, natomiast nieprawidłowo rozchodzi się do mięśnia sercowego. W takiej sytuacji zazwyczaj następstwem są wolne czynności serca i one również nie są efektywne.
Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń rytmu serca?
Możemy tutaj mówić o dwóch podziałach zaburzeń rytmu serca. Pierwszy z nich dzieli zaburzenia rytmu serca na takie, które przebiegają z szybką czynnością serca i z wolną czynnością serca. Szybkie czynności serca nazywamy często skurczami i w zależności od częstości tego rytmu następstwa tych skurczów mogą być różne. Natomiast wolne rytmy serca są to takie rytmy, które wynoszą poniżej 50 na minutę. Przyczyny mogą być różne. Najczęściej, albo jest to choroba węzła zatokowego, czyli taka sytuacja kiedy ten węzeł jest niewydolny i generuje impulsy wolniej niż powinien. Serce wtedy bije wolno i nie jest w stanie dostosować swojej pracy do naszej wydolności. Powoduje to osłabienie wydolności fizycznej.
Druga okoliczność, która prowadzi do wolnej czynności serca jest to zaburzenie przewodzenia impulsu, który powstał w węźle zatokowym. Wtedy to przewodzenie jest zwolnione, albo może być całkiem odcięte. Mimo wszystko serce jest w stanie poradzić sobie w takiej sytuacji. W tych niższych ośrodkach, w sercu również jest zdolność powstawania impulsów, jednak mają one wolniejszą częstość. Mięsień sercowy komór generuje impulsy z częstością między 30, a 40 na minutę. Oczywiście to nie wystarczy, żeby normalnie funkcjonować, natomiast nie spowoduje to również tego, że pacjent może umrzeć. Dlatego taka sytuacja wymaga pilnej interwencji, ale nie jest niebezpieczeństwem dla naszego życia.
Drugi podział dzieli zaburzenia rytmu serca w zależności od miejsca, gdzie one powstają. Jeśli nieprawidłowy rytm serca albo nieprawidłowe pobudzenia powstają w mięśniu komór, czyli w dolnej części serca, wówczas mamy do czynienia z arytmia komorową. Natomiast te nieprawidłowości, które powstają powyżej komór, czyli w górnej części serca, są to nadkomorowe zaburzenia rytmu serca. Z zasady groźniejsze są te komorowe, ponieważ ich następstwa hemodynamiczne, czyli mechaniczna praca serca, jest bardziej zaburzona. Na szczęście częstsze są te nadkomorowe zaburzenia rytmu.
Przyczyny i objawy zaburzeń rytmu serca
Jakie są przyczyny zaburzeń rytmu serca?
Przyczyny zaburzeń rytmu serca są bardzo złożone. Możemy urodzić się z różnymi nieprawidłowościami. Mogą to być np. poważne nieprawidłowości strukturalne serca, czyli wady strukturalne serca, które predysponują do zaburzeń rytmu serca. Te wady zazwyczaj są widoczne np. w echokardiografii i wówczas widać, że serce jest nieprawidłowo zbudowane. Kolejne uwarunkowanie wrodzone może przebiegać tak, że budowa serca jest prawidłowa, natomiast istnieją nieprawidłowe szlaki przewodzenia, które generują nieprawidłowy rytm serca. Tego jednak nie widać makroskopowo w obrazie serca. Ostatni najrzadszy przypadek są to tzw. kanałopatie, czyli bardzo rzadkie choroby, które mogą prowadzić do bardzo poważnych zaburzeń rytmu serca zagrażających życiu. Tutaj również zwykle serce wygląda prawidłowo w echokardiografii, jednak zaburzenie dotyczy przepływu jonów na poziomie błony komórkowej. Zatem powstają nieprawidłowe impulsy, które mogą nieodpowiednio rozchodzić po mięśniu sercowym, co może skutkować groźnymi dla życia zaburzeniami rytmu serca.
Czy zaburzenia rytmu serca dotyczą tylko starszych osób?
Te wrodzone dotyczą każdej grupy wiekowej, natomiast stanowią większą część zaburzeń rytmu serca u dzieci. U dorosłych, oprócz tych wrodzonych istnieją inne przyczyny zaburzeń rytmu serca. Mogą to być przebyte infekcje, które prowadzą do martwicy jakiegoś skrawka mięśnia sercowego i w tym miejscu powstają nieprawidłowe pobudzenia. Może to być przebyty zawał serca albo choroba niedokrwienna serca, która prowadzi do niedokrwienia mięśnia sercowego i w tym mięśniu też mogą powstawać nieprawidłowe rytmy serca. Ogólnie każda choroba strukturalna i wada serca przebiegająca szczególnie z uszkodzeniem tego organu i z obniżoną frakcją rzutową, grozi wystąpieniem zaburzeń rytmu serca, a nawet nagłym zatrzymaniem krążenia w przebiegu tych zaburzeń. W przypadku uszkodzonego serca w przebiegu różnych chorób, jeżeli frakcja wyrzutowa określana w badaniu echo serca jest poniżej 35%, to ryzyko wystąpienia groźnych zaburzeń rytmu serca jest wysokie.
Jakie są przyczyny zaburzeń rytmu serca w ciąży i czy są one niebezpieczne?
W znacznej części przypadków są to niegroźne zaburzenia rytmu serca. Zwykle występują u osób, które już przed ciążą miały jakąś wadę serca strukturalną lub inną. Mogą nasilać się w czasie ciąży, ponieważ układ krążenia kobiety w ciąży jest bardziej obciążony z uwagi na to, że musi zaopatrzyć w krew również drugi organizm. Sporadycznie są to groźne arytmie, wymagające postępowania szpitalnego. Warto wiedzieć, że kobiety w ciąży mają pewne przeciwwskazania do podawania niektórych leków, dlatego trudno jest to leczyć. Trzeba się mocno zastanowić, czy rzeczywiście trzeba podać lek, czy wystarczy tylko obserwować, czy arytmia się nie nasila. W tej sytuacji trzeba wyważyć działania niepożądane pomiędzy korzyściami z zastosowania danego leku. Oczywiście jest do dyspozycji kilka leków, które są w ciąży bezpieczne, ale mimo wszystko wymaga to rozważenia.
Jakie są objawy zaburzeń rytmu serca?
Zależą one od rodzaju zaburzeń rytmu i od ich liczby występowania. W większości przypadków, czyli co najmniej 90%, są to łagodne arytmie, które nie stanowią zagrożenia dla życia. Natomiast mogą wydawać się dosyć dokuczliwe. Głównym objawem jest uczucie dodatkowych uderzeń serca, silnych uderzeń serca albo nierównego bicia serca. Czasem mamy do czynienia z przyspieszonym rytmem, który może być równy lub nierówny. Są to w większości przypadków niegroźne sytuacje, lecz utrudniające codzienne funkcjonowanie. Kiedy rytm prawidłowy jest przejmowany przez jakiś ośrodek nieprawidłowy i dochodzi do skurczu komorowego czy nadkomorowego, objawy mogą być poważniejsze, ponieważ mogą powodować zaburzenia hemodynamiczne układu krążenia. W konsekwencji może dojść do zawrotów głowy, nagłego osłabienia, mroczków przed oczami. Jednak najgroźniejsza sytuacja pojawia się w momencie, kiedy dochodzi do zasłabnięć i utraty przytomności, co oznacza niedokrwienie ośrodkowego układu nerwowego.
Jak wygląda arytmia serca przy ataku nerwicy?
Nerwica jest chorobą emocjonalną i tylko w części przypadków jest związana z zaburzeniami rytmu serca. W większości przypadków jednak nie mamy do czynienia z zaburzeniami rytmu serca, a dolegliwościami, które pacjent zgłasza. Wynikają one z nadmiernej wrażliwości i pobudzenia emocjonalnego. To pobudzenie emocjonalne może faktycznie przyspieszać czynność serca i powodować, że bije ono szybciej i mocniej. Pacjent to odczuwa i w efekcie jest zaniepokojony. Ten niepokój jeszcze bardziej nakręca sytuację. Pomimo zdrowego serca w ataku nerwicy może ono przyspieszać powyżej 150 i dawać różne dolegliwości. Te objawy nie są wymyślone przez pacjenta, lecz zwykle nie są groźne, jeśli chodzi o układ krążenia. Czasami pobudzenie emocjonalne może wywoływać zaburzenia rytmu serca, ale zazwyczaj w takich sytuacjach, kiedy istnieje już jakiś substrat, który dopiero pod wpływem pobudzenia emocjonalnego generuje te nieprawidłowe zaburzenia rytmu serca.
Diagnostyka i leczenie zaburzeń rytmu serca
Jak zdiagnozować zaburzenia rytmu serca? Jakie badania należy wykonać?
W większości przypadków, lekarz zaczyna od wywiadu, czyli dowiaduje się, jakie dolegliwości ma pacjent. Następnie wykonywane są badania laboratoryjne, ponieważ nie każde zaburzenia rytmu serca wynikają z nieprawidłowości zlokalizowanych w sercu. Mogą być również takie sytuacje, kiedy mamy zaburzenia elektrolitów lub mało potasu i to nawet przy prawidłowym sercu może generować nieprawidłowy rytm. Kolejna sytuacja może dotyczyć np. nadczynności tarczycy lub innych zaburzeń tarczycy, które powodują, że serce źle pracuje, mimo że jest ono prawidłowe. Również niedokrwistość może generować zaburzenia rytmu serca. W zasadzie najczęściej prowadzi do przyspieszonej czynności serca. Czasem mogą występować nieprawidłowe pobudzenia, ale w większości przypadków dochodzi do przyspieszenia czynności serca. Po wykonaniu badań laboratoryjnych kolejnym etapem jest EKG. W tym badaniu zazwyczaj nie widać zaburzeń rytmu serca, jeśli jest ich mało. Natomiast możemy zdiagnozować jakieś nieprawidłowości, które mogą powodować zaburzenia rytmu serca. Może być to przebyty zawał mięśnia sercowego, niedokrwienie mięśnia sercowego lub jakaś wrodzona przyczyna, czy napadowe skurcze. Dlatego EKG jest podstawowym badaniem w diagnostyce zaburzeń rytmu serca.
Badaniem równie pomocnym jest holter EKG. Jest to również zapis EKG, ale co najmniej 24 godzinny i pozwala już na uchwycenie zaburzeń rytmu serca i również analizę tego jakie są to zaburzenia rytmu, ile ich jest w ciągu doby, czy są one proste, czyli pojedyncze, czy złożone, czyli kilka np. następujących po sobie nieprawidłowych pobudzeń. W ostatnim czasie również bardzo pomocne w diagnostyce zaburzeń rytmu serca są urządzenia takie jak smartwatch z funkcją zapisywania rytmu serca. Jest to takie prowizoryczne EKG i odbiega zarówno od Holtera, jak i standardowego EKG, może uchwycić niektóre nieprawidłowości.
Jeśli mamy już zidentyfikowaną arytmię, czyli zapisała się w jakimkolwiek zapisie EKG, warto znać budowę serca. Dzięki temu będziemy wiedzieć jaka jest przyczyna tych zaburzeń, czy są to nieprawidłowości strukturalne serca, czy serce prawidłowo jest zbudowane. Jeśli podejrzewane jest tło niedokrwienne, czyli chorobę niedokrwienną serca, wówczas możemy zrobić badanie uwidaczniające naczynia wieńcowe. To pozwoli pokazać, czy są jakieś zwężenia wymagające interwencji. Dlatego pomocnym badaniem może być angio CT naczyń wieńcowych lub koronarografia.
Zdarzają się też sytuacje, kiedy pacjent ma poważne dolegliwości, czyli traci przytomność, ma napady, kołatanie serca i po wykonaniu pełnej diagnostyki nie ma arytmii można zdecydować się na badanie inwazyjne, elektrofizjologiczne, czyli EPS. Jest to badanie wykonywane w warunkach szpitalnych. Polega na wprowadzeniu elektrod zwykle przez żyły albo tętnice udowe do serca. W trakcie tego badania lekarz elektrofizjolog próbuje wywołać arytmię różnymi sposobami. Jeśli uda się wywołać arytmię, próbuje ją zlokalizować. Jeśli arytmia nadaje się do ablacji, to czasowo jest przeprowadzana, czyli usunięcie ogniska arytmii.
Jak leczyć zaburzenia rytmu serca?
Podstawą leczenia zaburzeń rytmu serca jest farmakoterapia, chociaż w niektórych sytuacjach np. zagrażających życiu są stosowane również inne metody. Leki podawane są w zależności od przypadku, m.in. po to, żeby przerwać arytmię. Jeśli jednak pacjent potrzebuje przerwania arytmii w danym momencie to zwykle odbywa się to w warunkach szpitalnych. Leki podane dożylnie działają znacznie szybciej niż te doustne. Jednym z podstawowych leków, ale działających tylko w niektórych sytuacjach jest adenozyna podana dożylnie. Przerywa często skurcze, szczególnie węzłowe, czyli należące do grupy nadkomorowych. Pomocne do przerwania arytmii mogą być również beta-blokery podane dożylnie. Kiedy pacjent potrzebuje ustabilizować rytm, czyli aby serce nie biło za szybko oraz żeby zredukować liczbę nieprawidłowych pobudzeń to tutaj do dyspozycji jest kilka grup leków stosowanych doustnie. Podstawowymi lekami są beta-blokery. Dopiero jeśli okazują się nieskuteczne stosowany może być amiodaron i propafenon. Niektóre z tych leków są obarczone pewnymi działaniami niepożądanymi, dlatego zazwyczaj zaczyna się od tych mających najmniej skutków ubocznych, a są to zwykle beta-blokery.
Czy jest to choroba przewlekła?
W większości przypadków jest to choroba przewlekła, zwłaszcza jeśli wynika z innej choroby serca, np. strukturalnej albo z nieodwracalnego uszkodzenia serca. Natomiast są sytuacje, kiedy możemy tę chorobę zupełnie wyleczyć. Są to takie arytmie, które spowodowane są nieprawidłowościami wrodzonymi, polegającymi na obecności nieprawidłowej drogi przewodzenia, która u osób zdrowych nie występuje. W tym wypadku ablacja jest leczeniem z wyboru. Jest to leczenie zabiegowe, natomiast pozwala na przecięcie tego szlaku i pacjent dzięki temu może być wyleczony z arytmii.
Jakie mogą być skutki zdrowotne zaburzeń rytmu serca?
Wszystko zależy od tego, jakie mamy zaburzenia rytmu serca, czy jest ich dużo w ciągu doby i czy są one związane z jakimś uszkodzeniem serca. W większości przypadków arytmie nie są groźne. Skutkują jedynie uciążliwymi dolegliwościami, które pacjent odczuwa. Wtedy pomocne są leki, które mogą złagodzić objawy i zredukować liczbę zaburzeń rytmu serca. Jeśli jednak zaburzenia rytmu serca są groźne, powodują często skurcze, czyli takie kolejno po sobie następujące nieprawidłowe pobudzenia z dużą częstością, często przekraczającą 150 na minutę, wtedy możemy już odczuwać skutki zaburzeń hemodynamicznych układu krążenia. Krew nie krąży w prawidłowy sposób, spada ciśnienie i może dojść do niedokrwienia narządów. Głównie chodzi o ośrodkowy układ nerwowy. Takimi objawami niedokrwienia ośrodkowego układu nerwowego są zawroty głowy, zasłabnięcia, a nawet utraty przytomności. Najgroźniejszą sytuacją związaną z zaburzeniami rytmu serca jest nagłe zatrzymanie krążenia, czyli migotanie komór. Jest to bardzo niebezpieczna arytmia, która powoduje, że praktycznie serce mechanicznie nie pracuje. W czasie migotania komór mięsień sercowy lekko drga, natomiast nie pompuje krwi i mamy do czynienia z hemodynamiczną asystolią, czyli serce drga, ale krew nie krąży w organizmie. Sytuacja jest o tyle groźna, że bez interwencji medycznej arytmia nie jest w stanie sama się przerwać i niestety grozi śmiercią.
Czy zaburzenia rytmu serca po przebytej infekcji COVID-19 mają trwały charakter?
Zazwyczaj mają charakter przejściowy. Ogólnie uczucie kołatania serca jest najczęstszą dolegliwością ze strony układu krążenia zgłaszaną przez pacjentów po przebytej infekcji COVID-19. Nie zawsze wiąże się to z nieprawidłowym rytmem serca. W większości przypadków dochodzi do przyspieszenia czynności serca w porównaniu do tej czynności, którą mieliśmy przed infekcją i pacjent odczuwa, że serce bije szybciej. Może to skutkować zmniejszoną tolerancją wysiłku, ale taka sytuacja w zdecydowanej większości jest przejściowa.
Z Joanna Kamińską rozmawiała kardiolog i specjalista medycyny rodzinnej dr n. med. Ewa Uścińska. Ukończyła Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, a umiejętności zawodowe uzyskała m.in. w Klinice Kardiologii USK oraz w Oddziale Kardiologicznym Szpitala MSWiA w Białymstoku. Przez 5 lat pełniła funkcję ordynatora Oddziału Kardiologicznego Szpitala Powiatowego w Ostrowi Mazowieckiej. Posiada także wykształcenie z zakresu zarządzania - ukończyła EMBA w Ochronie Zdrowia WUM/SGH. Od kwietnia 2021 r. zajmuje się ambulatoryjną diagnostyką i leczeniem w kilku placówkach medycznych na terenie Warszawy. Interesuje się profilaktyką pierwotną i wtórną chorób układu krążenia, a jej szczególną pasją jest edukacja pacjentów na temat zdrowego stylu życia.
